Հոլովի ձեւական սահմանում

Ցանկ

Իրերի հարաբերությունները բնական լեզուներում, այլ միջոցների հետ մեկտեղ, արտահայտվում են երկու տեսակի` ձեւաբանական եւ իմաստային (այս դասերի այլընտրական անվանումները տես [Has2006]), հոլովներով: Հոլովային համակարգը անվանական բառարանային եւ նրա թեք ձեւերի արտապատկերումն է առարկաների հարաբերություններ նշանակող իմաստների վրա: Այս արտապատկերումը միանշանակ չէ. տարբեր բառաձեւեր կարող են նույն հարաբերությունն արտահայտել, ինչպես նաեւ տարբեր հարաբերություններ կարող են միեւնույն բառաձեւով արտահայտվել: Այս իրավիճակը բարդացնում է մասնավոր որեւէ լեզվի ինչպես հոլովների բազմության, այնպես էլ բառաձեւի հոլովի որոշումը:

Հոլովի եւ այլ կարգերի ճիշտ հաշվարկումը կարեվոր է բառաձեւի պաշտոնը եւ, հետեւաբար, նրա ներդրումը բովանդակության պլանում միանշանակորեն որոշելու համար: Այսինքն՝ պարզելու, թե ինչպիսի քերականական կամ գոյաբանական հարաբերություն է արտահայտվում թեքույթով:

Հոլովի կարգի սահմանման ձեւական մի մոտեցում է առաջարկել Ա.Կոլմոգորովը: Ստորեւ կ’նկարագրենք այդ առաջարկի վերանայված [Усп1957] տարբերակը եւ այն կ’ընդհանրացնենք նախադասության անդամների պաշտոնները սահմանելու եւ որոշելու համար:

Բառակապակցություններն իրավիճակներ են արտահայտում: Առարկա նշանակող բառը կարող է տարբեր իրավիճակների դեպքում նույն կամ տարբեր ձեւերով ներկայանալ: Եթե առարկան նշանակող բառը երկու տարբեր իրավիճակներն արտահայտելիս նույն ձեւով է հայտնվում, ապա այդ երկու իրավիճակները կ’անվանենք համարժեք տվյալ առարկայի (բառի) հարաբերությամբ: Սա կ’անվանենք հարաբերական համարժեքություն, քանի որ համարժեքությունը տարբեր է տարբեր բառերի համար: Օրինակ` ծառը մեծանում է եւ տեսնում եմ ծառը իրավիճակները համարժեք են ծառ բառի համար, բայց համարժեք չեն կատու բառի համար` կատուն մեծանում է եւ տեսնում եմ կատվին (կամ անորոշ տարբերակով տեսնում եմ կատու):

Նկատենք, որ առկայացման եւ հոլովի կարգերի կապը`հոլովաձեւը, կախված է որոշյալությունից:

Իրավիճակները կ’նկարագրենք բառերի հաջորդականությամբ, որում ստուգվող բառը փոխարինված է բազմակետերով եւ կ’ասենք, որ … մեծանում է եւ տեսնում եմ … իրավիճակները համարժեք են ծառ եւ անհամարժեք են կատու բառի համար:

Այս սահմանումը մի թերություն ունի, որը պայմանավորված է իրավիճակի հնարավոր տարբեր արտահայտումներով: Օրինակ` նույն Դանակը կտրեց միսը եւ միսը կտրվեց դանակով իրավիճակներն արտահայտված են տարբեր ձեւերով (ըստ Խոմսկու ըմբռնման [Cho2007::169-179] սրանց խորքային կառուցվածքը նույնն է): Այս երկակիությունը կարելի է վերացնել, եթե արտահայտման ամեն մի ձեւն այլ «իրավիճակ» համարենք (քանի որ, սովորաբար, տարբեր արտահայտություններ տարբեր նրբերանգներ են հաղորդում իմաստին)՝ իրավիճակին սեռն ավելացնելով:

Դիտարկենք մի այլ մոտեցում (Վ.Ուսպենսկու [Усп1957]):

Բառերից եւ միայն մեկ բազմակետից բաղկացած հաջորդական շղթան անվանենք հավաքածու: Այն բառը, որը բազմակետերը փոխարինելուց հետո հավաքածուն դարձնում է քերականորեն ճիշտ բառակապակցություն, կ’անվանենք թույլատրելի:

Ընդգծենք, որ խոսքը քերականորեն ճիշտ, այլ ոչ թե իմաստակիր, բառակապակցության մասին է (տե՛ս Բովանդակություն եւ նշանակություն հատվածը): Հավաքածուն, որի համար գոյություն ունի գոնե մեկ թույլատրելի բառ, նույնպես թույլատրելի է:

Երկու հավաքածուները (իրավիճակների նման) կ’անվանենք համարժեք մի որեւէ գոյականի (լայն իմաստով` դերանունների եւ գոյականաբար գործածվող այլ բառերի) համեմատ, եթե գոյություն ունի այդ գոյականի գոնե մի ձեւ, որը թույլատրելի է յուրաքանչյուրի համար: Նկատենք, որ խոսքը նույն բառաձեւի, այլ ոչ թե նույն բառիմաստի մասին է:

Երկու հավաքածուները կ’անվանենք անմիջականորեն համարժեք, եթե յուրաքանչյուրի համար գոյություն ունի թույլատրելի գոնե մի բառ, եւ եթե նրանք համարժեք են բոլոր թույլատրելի բառերի համար:

Վերջապես, երկու P եւ Q հավաքածուները կ’անվանենք բացարձակապես համարժեք, եթե գոյություն ունի հավաքածուների X1, X2, ..., Xn շղթա, որում`

1. ցանկացած i-ի համար Xi եւ Xi+1 հավաքածուներն անմիջականորեն համարժեք են

2. X1 = P, եւ

3. Xn = Q

Համարժեք շղթաների հասկացությունը կարեվոր է մասնավորապես գոյականական սեռ ունեցող լեզուներում: Այն թույլ է տալիս բովանդակությամբ նույն, բայց տարբեր դերանուններով լրացված հավաքածուները համարժեք համարել: Օրինակ` ... бежала եւ ... бежал բացարձակապես համարժեք են, քանի որ հետեւյալ շղթայի սկիզբն ու վերջն են` ... бежала, ... бежит, ... бежал:

Թույլատրելի հավաքածուների ամբողջությունը բաժանվում է չ’հատվող դասերի այնպես, որ մի դասին պատկանող ցանկացած զույգ բացարձակապես համարժեք է, իսկ տարբեր դասերից վերցված ցանկացած զույգը բացարձակապես համարժեք չէ: Այս դասերն առաջարկվում է անվանել հոլովներ:

Սակայն, ինչպեսեւ իրավիճակների համարժեքության դեպքում որեւէ հավաքածու չի կարող քերականորեն ճիշտ բառակապակցություն լինել նույն գոյականի տարբեր բառաձեւերի համար: Օրինակ` տվեցի ծառին եւ տվեցի ծառ: Այս խնդիրը հաղթահարելու համար թույլատրելի կ’համարենք միարժույթ հավաքածուները. այդպիսի հավաքածուներում բոլոր արգումենտները, բացի մեկից, որի փոխարեն դրված է բազմակետը, լրացված են: Բերված օրինակներից առաջին հավաքածուի դեպքում հարց է առաջանում, թե ինչ տվեցի, իսկ երկրորդի համար՝ ո՞ւմ: Եթե հավաքածուները ձեւափոխենք` … տվեցի անուն եւ նախարարին տվեցի …, ապա յուրաքանչյուրը կ’դառնա թույլատրելի: Տարբեր իրավիճակ կ’համարենք նաեւ գործողության ազդեցությունը կրող առարկաների որոշչությունը:

Միավորենք իրավիճակների եւ հավաքածուների մոտեցումները: B հավաքածուն կ’անվանենք համաձայնեցված A իրավիճակի հետ, եթե A իրավիճակում գտնվող ամեն մի առարկայի համար հետեւյալ դրույթը ճիշտ է, ապա առարկայի A իրավիճակում գտնվելն արտահայտելու համար բավական է B հավաքածուի մեջ տեղադրել այդ առարկային համապատասխանող մի որեւէ ձեւույթ: Օրինակ` եթե A իրավիճակն այդ առարկայով տան կառուցումն է, ապա այդ վիճակի հետ համաձայնեցված է ինչպես ... տուն է կառուցում, այնպես էլ տունը կառուցվում է ... հավաքածուն: Եթե A իրավիճակն ընկերոջից գրիչ վերցնել է, ապա ե՛ւ վերցրեց գրիչն ընկերոջից ե՛ւ վերցրեց գրիչն ընկերից հավաքածուները համաձայնեցված են A իրավիճակի հետ:

Եթե A իրավիճակը եւ B հավաքածուն համաձայնեցված են, ապա այդ զույգը կ’անվանենք համաձայնեցված զույգ: Այն առարկան, որ կարող է A իրավիճակում գտնվել կ’անվանենք թույլատրելի (A,B) զույգի համար: Երկու համաձայնեցված (A1, B1), (A2, B2) զույգերը կ’անվանենք հարաբերականորեն համարժեք, եթե անվան ցանկացած ձեւի համար կատարվում են այս պայմանները`

1. Եթե բառաձեւը B1 հավաքածուի մեջ տեղադրումն արտահայտում է առարկայի A1 իրավիճակում գտնվելը, ապա այդ նույն բառաձեւի տեղադրումը B2 հավաքածուի մեջ արտահայտում է առարկայի A2 իրավիճակում գտնվելը,

2. Եթե բառաձեւը B2 հավաքածուի մեջ տեղադրումն արտահայտում է առարկայի A2 իրավիճակում գտնվելը, ապա այդ նույն բառաձեւի տեղադրումը B1 հավաքածուի մեջ արտահայտում է առարկայի A1 իրավիճակում գտնվելը։

Երկու համապատասխանեցված զույգեր կ’անվանենք անմիջականորեն համարժեք, եթե յուրաքանչյուր զույգի համար գոյություն ունի թույլատրելի գոնե մի բառ, եւ եթե նրանք համարժեք են երկուսի համար թույլատրելի բառի նկատմամբ: Վերջապես, երկու (R, S) եւ (U, V) համաձայնեցված հավաքածուները կ’անվանենք բացարձակապես համարժեք, եթե գոյություն ունի զույգերի (X1, Y1), (X2, Y2), ... , (Xn, Yn), շղթա, որում`

1. ցանկացած i-ի համար (Xi, Yi) եւ (Xi+1, Yi+1) զույգերն անմիջականորեն համարժեք են

2. (X1, Y1) = (P, Q)

3. (Xn, Yn) = (U, V)։

Համաձայնեցված զույգերի ամբողջությունը բաժանվում է այնպիսի չ’հատվող դասերի, որ նույն դասի ցանկացած երկու զույգեր բացարձակապես համարժեք են, իսկ ցանկացած երկու տարբեր դասերի զույգեր բացարձակապես համարժեք չեն: Այդ դասերն առաջարկվում է կոչել հոլովներ:

--

[Cho1979] N. Chomsky. Language and Responsibility. In ‘On Language’. The New Press, NY. 2007.

[Has2006] M. Haspelmath. Terminology of case (for A. Malchukov & A. Spencer (eds.), Hand­book of Case, Oxford University Press), July 2006.

[Усп1957] В. А. Успенский. К определению падежа по А. Н. Колмогорову. Бюллетень Объе­ди­нения по проблемам машинного перевода. № 5. сс. 11-18. [I МГПИИЯ], М. 1957.