“The question of whether people who speak different languages think differently is an old one. It goes back at least to the German scholars Johann Gottfried von Herder (1744–1803), Wilhelm von Humboldt (1767-1835), and Heymann Steinthal (1823-1899). It received renewed attention with the writings of Benjamin Lee Whorf from 1927 to 1941 (Carroll 1956). Strong opinions continue to be expressed on both sides of this question. Those who are convinced that Whorf was hopelessly wrong - and they are many often express their opinion emotionally and ad hominem. Geoffrey Pullum dismissed Whorf as a "Connecticut fire prevention inspector and weekend language-fancier" (Pullum 1991: 163), and Pieter Seuren wrote of "an amateur linguist who, as a mature student, took courses with Sapir during his years at Yale and, for some time, gained popularity with the American anthropological establishment" (Seuren 1998: 189). Steven Pinker wrote that Whorf's proposal "is wrong, all wrong! The idea that thought is the same thing as language is an example of what can be called a conventional absurdity: a statement that goes against all common sense but that everyone believes because they dimly recall having heard it somewhere and because it is so pregnant with implications" (Pinker 1994: 56–57).
Despite these strongly negative evaluations the question refuses to go away and Whorf keeps resurfacing. Those who knew him took him. seriously. For a time some of his writings were distributed to American State Department employees to sensitize them to different ways of thinking they might encounter in employment abroad where people spoke other languages. More recent academic studies have suggested that Whorf was onto something important (e.g. Lucy 1992, 1996; Gumperz and Levinson 1996). The fact that he was employed outside of academia is hardly a reason to dismiss him so completely, and to say as Pinker did that those who take him seriously are so foolish that they believe something that "goes against all common sense" is offensive. To say that language. influences thought is not at all to say that "thought is the same thing as language."
W. Chafe. Thought-Based Linguistics; How Languages Turn Thoughts into Sounds. Cambridge University Press, 2018, p.106
E. H. Lenneberg. Biological foundations of language
Wiley, NY, 1967.
(9-րդ Գլուխ)
Թարգմանություն՝ © 2025 AGОULIS
Ներածություն, Հավելված, |Ծանոթագրություններ՝ © 2025 AGОULIS
Խմբագրի ներածություն
Մենագրության հիմնական դրույթն այն է, որ մարդու լեզվական ունակությունները պայմանավորված են երկու կարեվոր, հիմքային, մեկը մյուսին վերածվող` ա) թաքնված եւ բ) իրացված, նեյրոնային կառուցվածքների առողջ զարգացումով: Դրանցից որեւէ մեկի բացակայությունը կամ թերզարգացումը լեզվական ֆունկցիաները բացառում կամ խիստ խեղաթյուրում է: Առաջինը ձեւավորվել է կենսաբանական էվոլյուցիայի արդյունքում եւ մարդու ծնունդից անմիջապես հետո պատրաստ է վերածվելու երկրորդին համայնքից ստացվող ազդակներով:
Թաքնված կառուցվածքով պայմանավորված է բոլոր բնական լեզուների ընդհանրականությունը (նմանությունները), իսկ իրացվածով` ամեն մի մասնավոր լեզվի առանձնահատկությունը (տարբերությունները):
Անցած մոտ վաթսուն տարում բնականաբար նոր գիտական հետազոտություններ են արվել այս բնագավառում: Ենթադրաբար (թարգմանության խմբագիրը ոլորտի մասնագետ չի), շատ բաներ ճշտվել են: Սակայն գրքի հիմնական դրույթները եւ եզրակացությունները դեռ չեն հերքվել:
Եթե էպիգրաֆում (բնաբանում) բերված վաստակաշատ մտածողներին` Յոհան Գոթֆրիդ ֆոն Հերդերին, Վիլհելմ ֆոն Հումբոլդտին, Հեյման Շտայնթալին, Էդուրդ Սապիրին, եւ Բենջամին Լի Ուորֆին բախտ չի վիճակվել ծանոթանալու Լեննեբերգի այս աշխատությանը, ապա պարզ չէ, թե ինչու այն չեն կարդում հրապարակումից հետո գործող վաստակաշատ գիտնականները, որոնց շարքում կարելի է ընդգրկել` Դ. Կրիստալին, Ու. Չեյֆին, եւ էպիգրաֆում նշված Ջ. Լուսիին, Ջ.Ջ. Գումպերցին, Ս. Լիվինսոնին, եւ այլոց, ովքեր շարունակում էին բացարձակ non sequitur հատորներ գրել, թե լեզուն ազդում է մտածողության վրա: Վերջիններս եւ բոլոր նրանք ովքեր միչեւ օրս շարունակում դա պնդել պետք է !անպայման! սկզբից հերքեն այս աշխատության դրույթները եւ միայն հետո գրեն մտածողության վրա լեզվի ազդեցության մասին:
Վերջին, 9-րդ Գլուխը ամփոփում է ուսումնասիրության առաջադրումները եւ եզրակացությունները: Այն jpeg պատկերներից փոխարկվել է պարզ տեքստի OCR Data Pipeline-ի օգնությամբ եւ թարգմանվել է հայերենի Translation processor-ով: Քանի որ տեքստը գրված է շատ բարդ, ավելորդ խուճուճ անգլերենով, բազմաթիվ խմբագրումներ են կատարվել իմաստը ճիշտ արտահայտելու համար: Երբ ինքնաշխատ թարգմանության իմաստը ճիշտ է, խմբագրումներ համարյա չեն արվել, նույնիսկ երբ նախադասությունը ոչ կոկ կամ վարժ հայերենով է: Որոշ եզրույթներից հետ խմբագիրն ավելացրել է անգլերեն բնօրինակը փակագծերում:
Խմբագրի էջատակի ծանոթագրումները նշված են '✝' նշանով: Այս, ինչպես նաեւ հեղինակի էջատակի ծանոթագրումները (նշված ‘*’ աստղանիշով) առանձացված են հիմնական տեքստից ‘=’ նշանի շարաններով: Բնագրի էջերը բերված են բնագրին ճշգրիտ հղումներ անելու համար եւ վերցված են ձեւավոր փակագծերի մեջ` ‘{էէէ}’:
ԳԼՈՒԽ իններորդ
Դեպի լեզվի զարգացման կենսաբանական տեսություն (Ընդ-հանուր ամփոփում)
Լեզուն քննարկելով տարբեր տեսանկյուններից, մենք հանգեցինք մի շարք եզրակացությունների եւ տվեցինք տարատեսակ բացատրություններ: Եթե հետադարձ հայացք գցենք եւ վերլուծենք համայնապատկերը ամբողջությամբ, արդյոք կստանա՞նք ամբողջական մի տեսություն: Հավատացած եմ` կստանանք:
A. ՀԻՆԳ ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ՀԻՄՈւՆՔԵՐԸ
Լեզվի տեսությունը, որը կառաջադրվի այստեղ, հիմնված է հետեւյալ հինգ գործնականում ստուգելի, ընդհանուր կենսաբանական նախադրյալների վրա:
(i) Ճանաչողական գործառույթը հատուկ է կենսաբանական տեսակին: Տաքսոնոմիաներ կան կյանքի գրեթե բոլոր ոլորտներում: Ֆորմալ առումով, այդ տաքսոնոմիաները միշտ այնպիսի տիպ-նշանակների ստորադասություններ են, որ յուրաքանչյուր մակարդակում մենք կարող ենք նրանք տարբերակել եւ, միեւնույն ժամանակ տեսնել ընդհանրություններ, որոնցով պայմանավորվում է նշանակներին որեւէ տեսակի տրամաբանական վերագրումը: Ընդհանրությունները ոչ թե պարտադիր ավելի ու ավելի վերացական տեսական, այլ ֆիզիոլոգիական եւ կառուցվածքային անփոփոխություններով պայմանավորված հասկացություններ են: Նման անփոփոխության անատոմիական օրինակ է բջիջների կազմը. այն ընդհանուր է բոլոր օրգանիզմների համար: Զգայական ընկալման ոլորտում կան ֆիզիոլոգիական հատկություններ, որոնք հանգեցնում են ընդհանրությունների կենդանիների ամբողջ դասերի համար, այնպես որ յուրաքանչյուր տեսակ ունի մաքուր խթանումների շատ նման շեմեր: Երբ մենք համեմատում ենք վարքագիծը տեսակների միջեւ, ապա հայտնաբերում ենք որոշակի անփոփոխություններ, օրինակ՝ պարգեւատրման եւ պատժի ընդհանուր հետեւանքները: Բայց այս օրինակներից յուրաքանչյուրում կան նաեւ տեսակների տարբերություններ։
{371}
Բջիջները միավորվում են, տեսակներին հատուկ ձեւեր ստեղծելով. զգայությունները՝ տեսակներին հատուկ օրինաչափությունների ճանաչում առաջացնելով. իսկ վարքագծային պարամետրերը ընդգրկվում են տեսակներին հատուկ գործողական պարբերություններում (action patterns):
Կենտրոնանանք վարքագծերի առանձնահատկությունների վրա: Կան որոշակի ուղեղային ֆունկցիաներ` ընդհանրականորեն անվանենք սրանք ճանաչողական, որոնք միջնորդում են զգայական մուտքը եւ շարժային ելքը: Ճանաչողական ֆունկցիայի նեյրոֆիզիոլոգիան, հիմնականում, մեզ հայտնի չէ, սակայն նրա վարքագծային հարաբերակները տեսանելի են` հատուկ կերպով դասակարգելու հակվածություն (նմանության որոշում), խնդիրներ լուծելու կարողություն, ուսումնական միջոցների ձեւավորում, ընդհանրացումների որոշակի ուղղվածություն, կամ հիշողության ընտրողականություն` հիշել ոչ թե բոլոր, այլ որոշակի պարագաները։ Տարբեր տեսակի այս կարողությունների փոխազդեցությունը կամ ինտեգրված օրինաչափությունները առաջացնում են ճանաչողական առանձնահատկություններ, որոնք դրդեցին են ֆոն Ուեքսքյուելին✝՝ ժամանակակից էթոլոգիայի նախակարապետին, եզրակացնել, որ յուրաքանչյուր տեսակ ունի իր աշխարհայացքը: Նրա ձեւակերպման ֆենոմենոլոգիական հետեւանքները կարող են հնաոճ թվալ այսօր, սակայն կենդանիների վարքագծի ուսանողները չեն կարող անտեսել այն փաստը, որ ճանաչողական գործընթացների տարբերությունները (1) էմպիրիկորեն ցուցադրելի են եւ (2) տեսակներին հատուկ վարքագծի հարաբերակներ են:
(ii) ճանաչողական ֆունկցիայի մասնակի հատկությունները կրկնօրինակվում են տեսակի յուրաքանչյուր անդամի մոտ: Թեեւ բոլոր արարածների միջեւ կան անհատական տարբերություններ, նույն տեսակի անդամները շատ ավելի նման են միմյանց: Յուրաքանչյուր անհատ ունի տեսակին հատուկ, խիստ անփոփոխ կերպով կրկնօրինակվող եւ՛ ձեւ, եւ՛ ֆունկցիա: Բնութագրերի մեծ մասի անհատական տարբերությունների հաճախականության հակված են նորմալ (գաուսյան) բաշխում ունենալ. անհատների միջեւ տարբերություններն ավելի փոքր են, քան տեսակների միջեւ: (Մենք անտեսում ենք տեսակների նույնականացմանը հատուկ տաքսոնոմիական խնդիրները:)
Այս հասկացությունների կիրառումը (i)-ի նկատմամբ պարզ է դարձնում, որ ճանաչողական գործընթացները եւ կարողությունները, որոնք տեսակների բնութագրերն են, նույնպես կրկնօրինակվում են յուրաքանչյուր անհատի մոտ: Նկատենք` որ պետք է տարբերել, թե ինչ է անում անհատը իրականում եւ ինչ է ունակ անելու: Ներտեսակային նմանությունը վերաբերում է վերջինին, ոչ թե առաջինին, եւ կարողությունների նմանությունը դառնում է ապշեցուցիչ միայն այն դեպքում, եթե մենք կենտրոնանում ենք գործունեության ընդհանուր կերպի եւ ձեւի վրա եւ անտեսում այնպիսի փոփոխականներ, թե ինչքան արագ կամ ճշգրիտ է որեւէ կատարում տեղի ունենում:
(iii) Հասունացման ընթացքում ճանաչողական գործընթացները եւ կարողությունները տարբերակվում են տարերայնորեն: Այս պնդումը պետք չէ շփոթել այն հարցի հետ, թե որքանով է շրջակա միջավայրը նպաստում զարգացմանը։ Ակնհայտ է, որ ցանկացած զարգացում պահանջում է համապատասխան հիմք եւ էներգիայի որոշակի ձեւերի առկայություն: Այնուամենայնիվ, շատ դեպքերում միջավայրերը հատուկ չեն կյանքի եւ զարգացման միայն մեկ ձեւի համար: Անտառային լճակը կարող է հարմար միջավայր լինել կյանքի հարյուրավոր տարբեր ձեւերի համար:
=========================================
✝ - Jakob Johann Freiherr von Uexküll (1864 – 1944) – բալթ-գերմանացի կենսաբան: Աշխատել է մկանային ֆիզիոլոգիայի եւ կենդանիների վարքագծի ուսումնասիրության ոլորտներում: Ազդեցություն է ունեցել կյանքի կիբեռնետիկայի ձեւավորման վրա, բայց նրա ամենանշանավոր ներդրումը Umwelt (գեր.` շրջապատող աշխարհ, ֆենոմենալ (երեւույթների) աշխարհ, ինքնաշխարհ (անհատի աշխարհ), միջավայր) հասկացությունն է: Նրա աշխատություններով ձեւավորվել է կենսասեմիոտիկայի բնագավառը, որն ուսումնասիրում է միջավայր(ներ)ի ընկալումը կենդանների կողմից: Նա պնդում էր, ամեն մի օրգանիզմ ապրում է տեսակին հատուկ, տարածա-ժամանակային, «ինքնաշխարհ»-ի սուբյեկտիվ հաշվանքի շրջանակում, որը նա անվանեց Umwelt: Կարեվոր գրքերից են` Արշավ դեպի կենդանիների եւ մարդկանց ինքնաշխարհ՝ իմաստի մի տեսության ներքո (հանրամատչելի), եւ դրա տարբերակը` Տեսական կենսաբանություն (ակադեմիական). տես Հավելվածի Գրականություն հատվածում:
=========================================
{372}
Այն կարող է հարմար լինել գորտի կամ մանրաձկների (minnow) բեղմնավորված ձվերի համար, եւ ձվերից յուրաքանչյուրը կպատասխանի խթանների հենց այն տեսակներին եւ ձեւերին, որոնք համապատասխանում են իրեն: Գորտի ձուն կվերածվի գորտի, իսկ ձկանը` ձկի: Լճակը պարզապես հասանելի է դարձնում շինանյութը, բայց օրգանիզմի ճարտարապետությունը ծավալվում է հասուն անհատի ներսում ստեղծված պայմաններով:
Ճանաչողությունը դիտվում է որպես ֆիզիոլոգիական գործընթացների վարքային դրսեվորում: Ձեւը եւ գործառույթը կամայականորեն դրսից չեն պարտադրվում սաղմին, այլ աստիճանաբար զարգանում են տարբերակման միջոցով: Հիմնական պլանը հիմնված է զարգացող հյուսվածքներում պարունակվող տեղեկույթի վրա: Որոշ գործառույթներ սկսելու համար անհրաժեշտ է լրացուցիչ արտաքին ազդակ, մի բան, որ կմեկնարկի խճճված մեխանիզմները. օրինակ` կաթնասունների օդային շնչառության սկիզբը: Այս արտաօրգանիզմային ազդակները չեն ձեւավորում հաջորդող գործառույթը: Տեսողական տվյալների վերլուծման յուրօրինակ եղանակը, ինչը ակնառու է տեսային օրինաչափությունների ճանաչման համար, կարող է զարգանալ միայն այն անհատներում, որոնք իրենց ձեւավորման տարիներին նվազագույն ազդակներ են ստացել շրջակա միջավայրի պատշաճ լուսավորված առարկաներից: Բայց միջավայրն ակնհայտորեն չի ձեւավորում ճանաչման/մուտքագրման եղանակը, քանի որ միջավայրը կարող էր հարթակ հանդիսանալ տեսողական օրինաչափություններ ճանաչող մեծ թվով այլ ձեւերի զարգացման համար:
(iv) Ծննդյան պահին մարդը համեմատաբար թերհասուն է. նրա վարքագծի եւ ճանաչողական ֆունկցիայի որոշ կողմեր ի հայտ են գալիս միայն մանկության տարիներին: Մարդու հետծննդյան հասունության մակարդակը (ուղեղը եւ վարքը) ավելի ցածր է, քան մյուս պրիմատներինը: Սա փաստի հաստատում է այլ ոչ թե վերադարձ դեպի ֆետալիզացիայի եւ նեոտենիայի տեսությունները (մանրամասները տես Չորրորդ Գլխում):
(v) Կենդանիների մոտ որոշակի սոցիալական երեւույթներ առաջանում են հասունացող անհատի վարքագծի շրջապատող այլ անհատների վարքագծին ինքնաբուխ հարմարեցման միջոցով: Ադապտացիոն միջավայրը ներառում է ոչ միայն սննդային եւ ֆիզիկական պայմանները. շատ կենդանիների պատշաճ զարգացման համար պահանջվում են հատուկ սոցիալական պայմաններ: Տեսակի գոյատեւումը հաճախ կախված է այնպիսի մեխանիզմների ձեւավորումից, ինչպիսիք են սոցիալական կապակվածությունը կամ սոցիալական համագործակցությունը: Մի շարք տեսակների համար աճող անհատի սովորական սոցիալական վարքագծի զարգացումը պահանջում է հատուկ ազդակների` մոր, կենակցի, խմբի առաջնորդի, ևն, գործողություններում որոշակի օրինաչափությունների առկայություն: Երբեմն ուրիշների սոցիալական վարքագծի հետ լոկ ծանոթությունը բավարար խթան է: Որոշ տեսակների համար ճիշտ խթանումը պետք է տեղի ունենա մանկան ձեւավորման նեղ ժամանակաշրջանում. եթե դա չհաջողվի, հետագա զարգացումը կարող է լրջորեն եւ անդառնալիորեն խեղաթյուրվել: Սոցիալական վարքագծի զարգացման բոլոր տեսակներում աճող անհատը կարծես թե ռեզոնանսով է սկսում ընդգրկվել.
{373}
նա պատրաստ է հասունաման, բայց այն չի սկսվում, եթե պատշաճ խթանում չկա: Ենթարկվելով ազդակների, նա սոցիալապես «գրգռվում» է, ինչպես որ ռեզոնատորը կարող է գրգռվել ձայնային հաճախականությունների հատուկ մի տիրույթի ազդեցությամբ: Որոշ սոցիալական վարքագծեր ենթադրում են բարդ օրինաչափություններ, որոնց ձեւավորումը նման վարքագծերի փոխազդեցության նուրբ ճշգրտումների ու հարմարեցումների արդյունք են (օրինակ, ինչպես թռչունների որոշ տեսակների երգերը): Սոցիալական ազդակների աղքատությունը կարող է հանգեցնել վարքագծի վերջնական աղքատությանը:
Թեեւ սոցիալական վարքագծի զարգացումը կարող է պահանջել շրջակա միջավայրի խթան՝ պատշաճ զարգացման եւ գործելու համար, հրահրող խթանը չպետք է դիտարկվի որպես վարքագիծը ձեւավորող պատճառ: Սոցիալական խթանման նախադրյալ մեխանիզմները չեն ձեւավորում սոցիալական վարքագիծը այնպես, ինչպես Էմիլի Փոստը✝ կարող է ձեւավորել բարձր հասարակության նորեկի վարքագիծը:
B. ՏԵՍՈՒԹՅԱՆ ՀԱԿԻՐՃ ՇԱՐԱԴՐԱՆՔԸ
(1) Լեզուն տեսակային հատուկ ճանաչողական հակումների դրսեվորումն է: Դա հետեւանքն է կենսաբանական յուրահատկությունների, որոնք հնարավոր են դարձնում մարդկային ճանաչողության կերպը*: Լեզվի կախվածությունը մարդկային ճանաչողությունից միայն ընդհանուր երեւույթի մեկ օրինակն է, որը բնութագրվում է վերը նշված (i) նախադրյալով: Կան ապացույցներ (Գլուխներ Յոթերորդ եւ Ութերորդ), որ ճանաչողական ֆունկցիան ավելի հիմնական եւ առաջնային գործընթաց է, քան լեզուն, եւ որ լեզվի կախվածությունը ճանաչողությունից անհամեմատ ավելի ուժեղ է, քան հակառակ ազդեցությունը։
(2) Լեզվի հիմքում ընկած ճանաչողական գործառույթը հիմնված է դասակարգումներ կատարող եւ նմանություններ ճանաչող համատարած (ողնաշարավորների շրջանում) ադապտացիոն գործընթացի վրա: Լեզվի ընկալումը եւ արտադրությունը կարող է վերլուծվել բարձր մակարդակներից մինչեւ դասակարգման ցածր մակարդակի գործընթացներ, ներառյալ նեղ կատեգորիաների ավելի ընդարձակներում ներառնելը եւ ընդհանրական կատեգորիաների ավելի մասնակիների բաժանումը: Նմանությունների ճանաչումը տարածվում է ոչ միայն ֆիզիկական ազդակների, այլեւ նրանց հիմքում ընկած կառուցվածքային սխեմաների կատեգորիաների վրա: Բառերը նշում են դասակարգման գործընթացները (Գլուխ Յոթերորդ եւ Ութերորդ):
(3) Ծայրամասային անատոմիական եւ ֆիզիոլոգիական որոշ մասնագիտացումներ մատնանշում են բնական լեզուների համընդհանուր որոշ առանձնահատկություններ,
=========================================
* – Ճիշտ է, այս պնդումը որոշակի խորքային խնդիրներ է դնում էվոլյուցիայի տեսության առաջ, բայց լեզվով զբաղվողները պարտավոր չեն զուգահեռ լուծել էվոլյուցիոն բոլոր երեւույթների վրա ազդող ընդհանուր հանելուկները։ Թռչունների երկնային օբյեկտներով նավարկության ձեւավորումը կամ կետերի խորասուզման ունակությունը ոչ պակաս առեղծվածային են, քան լեզվական ճանաչողության ձեւավորումը:
✝ - Emily Post (1872 – 1960) - էտիկետի մասնագետ:
=========================================
{374}
բայց մարդկային այս առանձնահատկությունների նկարագրությունը չի հանդիսանում լեզվի ֆիլոգենետիկ զարգացման բացատրություն: Տեսակի էվոլյուցիոն պատմության ընթացքում ձեւը, գործառույթը, եւ վարքագիծը փոխազդվել են հարմարվողականորեն, բայց այս ասպեկտներից ոչ մեկը չի կարող դիտարկվել որպես մյուսի «պատճառ»: Այսօր անհատի կողմից լեզվի տիրապետումը կարող է իրականացվել ի հեճուկս ծայրամասային խիստ անոմալիաների, ինչը ցույց է տալիս, որ ուղեղի ֆունկցիան որոշիչ գործոն է լեզվական վարքագծի համար, ինչպիսին այն ճանաչվել է ժամանակակից մարդու համար: Սա, սակայն, պարտադիր չէ, որ արտացոլի զարգացման իրադարձությունների էվոլյուցիոն հաջորդականությունը:
(4) Մարդկային ճանաչողության կենսաբանական հատկությունները խիստ սահմաններ են դնում բնական լեզուների տատանումների հնարավորությունների շրջանակին: Դասակարգման ձեւերն ու եղանակները, ֆիզիկական խթանների կոնֆիգուրացիայից կամ ավելի խորը կառուցվածքային սխեմաների դասերից նմանություններ կորզելու ունակությունը եւ ուղեղի տվյալների մշակման մեխանիզմների գործառնային բնութագրերը (օրինակ՝ մուտքի արագության ժամանակային սահմանափակումներ, լուծման հզորություն՝ միահյուսված օրինաչափությունների վերլուծության համար, ինչպիսիք են ներկառուցված կախվածությունները, տվյալների պահպանման կարողությունների սահմանները, որոնք պետք է մշակվեն միաժամանակ եւ այլն) հզոր գործոններ են, որոնք որոշում են լեզվի կառուցվածքի յուրահատուկ տեսակը։ Սահմանափակումների այս շրջանակում, այնուամենայնիվ, անսահման շատ տարբերակներ են հնարավոր: Այսպիսով, լեզուների արտաքին ձեւի տատանումների համեմատաբար մեծ ազատություն կա, մինչդեռ հիմքում ընկած կառուցվածքը մնում է հաստատուն:
(5) մեր ճանաչողական գործընթացների գոյությունը (1) եւ (2) կետերի ենթատեքստում լեզվի առաջացման ներուժ է հանդիսանում: Անպայման մեկ կոնկրետ տեսակի լինելը հաղորդակցման համակարգի ունակություններից է: Այս հիմնական ունակությունը օնտոգենետիկորեն զարգանում է ֆիզիկական հասունացման ընթացքում. սակայն, միջավայրի որոշակի պայմաններ նույնպես պետք է առկա լինեն, որպեսզի հնարավոր դառնա լեզվի ծավալումը: Հասունացումը հասցնում է ճանաչողական գործընթացները մի վիճակի, որը մենք կարող ենք անվանել լեզվական պատրաստակամություն: Օրգանիզմն այժմ պահանջում է որոշակի հումք, որից այն կարող է շինանյութ ձեւավորել իր լեզվի զարգացման համար: Իրավիճակը որոշակիորեն նման է սնուցման եւ աճի փոխհարաբերություններին: Սնունդը, որը աճող անհատը ընդունում է որպես ճարտարապետական հումք, պետք է քիմիապես քայքայվի եւ վերականգնվի, նախքան այն սինթեզի հյուսվածքներ եւ օրգաններ: Տեղեկությունը այն մասին, թե ինչպես պետք է կառուցված լինեն օրգանները, չի մտնում սննդի մեջ, այլ թաքնված է անհատի սեփական բջջային բաղադրիչներում: Անհատի լեզվական սինթեզի հումքը այն լեզուն է, որով խոսում են երեխային շրջապատող մեծերը: Հումքի առկայությունը կարծես թե գործում է որպես մեկնարկի կրակոց լեզվի զարգացման գործընթացի համար: Լեզվի ծավալման ընթացքը բավականին խիստ սահմանված է ճանաչողության հասունացման անցած եզակի ճանապարհով, եւ այդպիսով մենք կարող ենք ասել,
{375}
որ լեզվական պատրաստակամությունը թաքնված լեզվական կառուցվածքի վիճակ է։ Լեզվական ունակության ի հայտ գալը ակտուալացման գործընթաց է, որի ժամանակ թաքնված կառուցվածքը վերածվում է իրացված կառուցվածքի: Սա իրացված կառուցվածքի հիմքում ընկած ճանաչողականորեն նախորոշված ձեւի կոնկրետացումն է։*
(6) Իրականացման գործընթացը նույնը չէ, ինչ «սկսել բաներ ասել»-ը։ Իրականում, այն կարող է անկախ լինել որոշակի արգելակիչներից, որոնք ուղեկցում են պատասխանելու տրված կարողությանը: Իրացումը կարող է տեղի ունենալ նույնիսկ եթե պատասխանելը ծայրամասային արգելափակումներ ունի. այս դեպքում ակտուալացումը երեւում է միայն լեզվի ըմբռնման ազդակների միջոցով։ Այն դեպքերում, երբ լեզվի սինթեզի համար հումքը հնարավոր չէ հասցնել աճող երեխային (ինչպես խուլերի դեպքում), թաքնված կառուցվածքը չի կարողանում ակտուալանալ ոչ ժամանակավորապես, ոչ էլ մշտապես:
(7) Ճանաչողական գործընթացների հասունացումը առկայանում է զարգացող տարբերակման միջոցով: Ֆիզիոլոգիական (եւ, հետեւաբար, ճանաչողական) գործառույթները հատկություններ եւ առանձնահատկություններ են դրսեվորում, ինչպես բջիջներն ու հյուսվածքները օնտոգենեզի ընթացքում: Օրգանները հանկարծակի չեն սկսում գործել լռության վիճակից, բայց հասուն անհատի յուրաքանչյուր ֆունկցիա սաղմնաբանորեն ավելի վաղ տիպի ֆունկցիաների ածանցյալ է: Թեեւ պարզունակ գործառույթները հաճախ կարող են տարբերվել հասուններից, մենք չենք կարող ասել, թե երբ են վերջինները կամ ածանցյալները սկսվել: Եթե լեզուն հիմնարար, կենսաբանորեն որոշված գործընթացի արտահայտում է, ապա գիտականորեն անպտուղ է աճող երեխայի մոտ լեզվի զարգացման պատճառ փնտրելը, ինչպես որ մենք չենք փնտրում նրա ականջների զարգացման պատճառ: Ավելի արդյունավետ կլինի մտածել հասունացման, ներառյալ աճի եւ վարքի, ինչ է նաեւ լեզուն, զարգացման մասին, որպես խիստ անկայուն վիճակների անցում. մեկի անհավասարակշռությունը հանգեցնում է վերադասավորումների, որոնք բերում են նոր անհավասարակշռությունների՝ առաջացնելով հետագա վերադասավորումներ եւ այլն, մինչեւ հասունություն կոչվող հարաբերական կայունությունը ձեռք բերվի: Լեզվական պատրաստակամությունը անհավասարակշռության այնպիսի վիճակի օրինակ է, որում միտքը ստեղծում է մի ծավալ, որտեղ կարող են տեղավորվել լեզվի կառուցման քարերը:
(8) Լեզվական պատրաստակամություն կոչվող անհավասարակշռության վիճակը սահմանափակ տեւողությամբ է: Այն սկսվում է մոտ երկու տարեկան հասակում եւ վերջանում է ուղեղի հասունացման հետ վաղ դեռահաս շրջանում: Այս պահին, ըստ երեւույթին, ձեռք է բերվում կայուն վիճակ, եւ ճանաչողական գործընթացները կարծրանում են,
=========================================
* - Այս ձեւակերպումը կարելի է համարել կենսաբանական նմանակ նրա, ինչը քերականները դարեր շարունակ անվանում են համընդհանուր եւ մասնավոր քերականություն։ Թաքնված կառուցվածքը պատասխանատու է համընդհանուր քերականության բոլոր ընդհանրական հատկանիշների համար: Իրացված կառուցվածքը պատասխանատու է ինչպես ցանկացած պնդման առանձնահատկությունների, այնպես էլ տվյալ բնական լեզվի քերականության հատկությունների համար:
=========================================
{376}
մայրենի լեզվի սինթեզը դադարում է, եւ մտավոր ֆունկցիաների վերակազմավորումն այլեւս հնարավոր չէ:
(9) Կարելի է ասել, որ լեզվական կարողությունները եւ թաքնված կառուցվածքը կրկնօրինակվում են յուրաքանչյուր առողջ մարդու մոտ, քանի որ դրանք մարդուն հատուկ ճանաչողական գործընթացների եւ մարդուն հատուկ հասունացման հետեւանք են: Այլ կերպ ասած, համընդհանուր քերականությունը եզակի է եւ հատուկ է բոլոր մարդկանց. այն ամբողջովին կողմնակի արդյունք է ճանաչողական յուրահատուկ եղանակների, հիմնված անհատի կենսաբանական կառուցվածքի վրա: Կրկնօրինակման այս հասկացությունը, որը ներկա տեսության հիմնաքարն է, նաեւ ստիպում է մեզ ենթադրել, որ գաղտնիից մինչեւ իրացված կառուցվածք ակտուալացման գործընթացը համընդհանուր է անհավասարակշռության նմանատիպ վիճակների կրկնվող հաջորդականությունների պատճառով, եւ այս ենթադրության ապացույց լեզվի յուրացման ռազմավարությունների օրինաչափություններն են, որոնք քննարկել ենք Չորրորդ եւ Յոթերորդ Գլուխներում:
(10) Քանի որ թաքնված կառուցվածքը կրկնօրինակվում է յուրաքանչյուր երեխայի մեջ, եւ քանի որ բոլոր լեզուները պետք է ունենան նույնական տիպի ներքին ձեւ (չնայած տարբերակների քանակը անսահման է), յուրաքանչյուր երեխա կարող է հեշտությամբ սովորել ցանկացած լեզու: Իրացված կառուցվածքը կամ լեզվի արտաքին ձեւը, որը շրջապատում է աճող երեխային, ծառայում է որպես կաղապար, որը ձեւավորվում է երեխային հատուկ իրացված կառուցվածքը: Այս մանեւրը հնարավոր է միայն այն պարագայում, երբ բոլոր լեզուներն այնպես են կառուցված, որ համապատասխանում են ուղեղի լեզվական տվյալների մշակման մեխանիզմների կողմից դրված խիստ պահանջներին: Բոլոր լեզուների համընդհանուր, հիմքային նույնականության պնդումը կարող է դժվար ըմբռնելի լինել՝ շարահյուսական կանոնների եւ իմաստային տարաձայնությունների պայմաններում: Այս գլուխկոտրուկը լուծումը այն ուշագրավ ազատություն է, որը թույլ է տալիս առանձին խոսողներին ստեղծագործել եւ նորովի օգտագործել բառերի իմաստները, բառերը վերադասակարգել տարբեր շարահյուսական կատեգորիաներում եւ ստեղծագործաբար ազատ օգտվել շարահյուսության կանոններից: Արտաքին ձեւի կամ իրացված կառուցվածքի բոլոր ասպեկտները գտնվում են հոսուն վիճակում (համեմատաբար բարձր հոսունակության), ինչը մատնանշում է մեր «կատեգորիաներով հաշվարկի եղանակ»-ի է համընդհանրությունը, բայց ոչ կատեգորիաների եւ ոչ էլ հնարավոր գործառույթնների առանձնահատուկ ընտրությունը ֆիքսված չեն:
(11) Ինչպես վկայում է նորածինների լեզվական յուրացման ավտոխտոն սկիզբը, այն հումքը, որից անհատը սինթեզում է իր սեփական լեզվի զարգացման շինաքարերը, չի կարող լինել կառուցվածքի զարգացման պատճառը: Լեզվի պարզունակ փուլերը պարզապես չափազանց տարբեր են մեծահասակների լեզվից, որպեսզի դիտարկվեն որպես մուտքի ուղղակի արտացոլում: Չկա նաեւ որեւէ ապացույց, որ շրջապատող մեծահասակները երեխային լեզվի զարգացման սկիզբի պատճառ են կամ ընթացքի ձեւավորող գործոնները (տե՛ս կարիքի քննարկումը Չորրորդ Գլխում որպես բացատրություն եւ Յոթերորդ Գլխում որպես լեզվի ուսուցում):
{377}
Նպատակասլացությունը տրամաբանորեն չի կարող լինել լեզվի զարգացման հիմնական աղբյուրը:
(12) Սոցիալական բեմադրումներ կարող են պահանջվել որպես ռեակցիա առաջացնող խթան: Թերեւս ավելի լավ փոխաբերություն է ռեզոնանսի հասկացությունը: Հասունության տվյալ վիճակում մեծահասակների լեզվական վարքագծի ենթարկվելը ակտուալացման գործընթացի վրա գրգռիչ ազդեցություն է թողնում, ինչպես որոշակի հաճախականությունը կարող է գրգռիչ ազդեցություն ունենալ կոնկրետ ռեզոնատորի վրա. առարկան սկսում է տատանվել ձայնի առկայության դեպքում: Լեզվի ձեւավորումը սկսելու ռեզոնանսի համար պահանջվող էներգիան, ինչ-որ առումով, մատակարարվում է հենց անհատի կողմից. եթե նախընտրենք ձգանի անալոգիան, ապա կարող ենք ասել, որ ինքնարձակում է տեղի ունենում: Մյուս կողմից, ռեզոնանսային անալոգիան ավելի վառ կերպով ցույց է տալիս, թե ինչպես կարող են ռեզոնանսի վրա ազդող հաճախականությունների աննշան տատանումները ազդել ռեզոնանսի որակի կամ բնույթի վրա. այն համեմատելի է ֆրանսերենը լսելու արդյունքում ֆրանսերեն խոսելու հետ, քանի որ յուրաքանչյուր բնական լեզու հնարավոր սահմանափակ հաճախականությունների միջակայքից ընտրված հաճախականության տիրույթ է, որը կարող է ռեզոնանս առաջացնել: Երբ կրիտիկական շրջանը, որի ընթացքում կարող է առաջանալ ռեզոնանսը, ավարտվում է, մեկ լեզու ամուր է հաստատվում, եւ նոր եւ տարբեր բնական լեզուների հետ շփումն այլեւս չի արձագանքվում:
Այսպիսով, տեսակի լեզվական վարքագծի տարածումը եւ պահպանումը համեմատելի չեն մշակութային ավանդույթների հետ, որոնք փոխանցվում են սերնդեսերունդ: Անհատը չի ծառայում որպես պասիվ փոխադրամիջոց կամ ալիք, որի միջոցով տեղեկատվությունը փոխանցվում է. փոխարենը, նա ինքնավար միավոր է, որը կազմված է գրեթե նույն ձեւով, ինչ իրեն շրջապատող մյուս միավորները, պատրաստ է վարվել նույն ձեւով, ինչպես իրենք են անում: Նրա վարքագիծը ակտիվանում է սոցիալական շփման արդյունքում, եւ կա որոշակի մակերեսային հարմարեցում համայնքի վարքի կառուցվածքին, բայց պետք է հիշել, որ այն կարող է գործել միայն, երբ ամբողջ լեզվական մեխանիզմը կսինթեզվի (վերստեղծելը գուցե մի այլ հարմար բառ է) հասանելի հումքից։ Հումքը ոչ մի օգուտ չի տա, քանի դեռ, սննդի ստացվող սպիտակուցների նման, այն չի տրոհվել ամինաթթուների եւ նորից չի կառուցվել եւ դարձել օրինաչափ ներկառույց թաքնված կառուցվածք: Այսպիսով, անհատը դիտվում է որպես գործող,՝ այսպես ասած, սեփական էներգիայի մատակարարման շնորհիվ. նա ինքնուրույն է կառուցում լեզուն (այն պայմանով, որ դրա համար հումք ունի), եւ նրա զարգացման բնական պատմությունը նախատեսում է մեխանիզմներ, որոնցով նա ներդաշնակեցնում է իր գործառույթը շրջապատում գտնվող այլ հավասարապես ինքնավար անհատների հետ. նրա լեզվի արտաքին ձեւը կնամանվի հարազատ համայնքի լեզվի արտաքին ձեւին։
(13) Թեեւ անհատի կենսաբանական կառուցվածքը իր նախնիների էական կրկնօրինակն է, բնականաբար, կան անհատական տարբերություններ:
{378}
Փաստորեն, կան երկու հստակ մակարդակներ, որոնք առնչվում են լեզվին. առաջինը կարող է պայմանավորված լինել ճանաչողական գործընթացների կամ հասունացման ընթացքի տարբերություններով. վերջինս հիմնականում պայմանավորված է ծայրամասային ֆունկցիաների եւ կառուցվածքների` ինչպիսիք են ձայնային տրակտը կամ ականջները, տարբերություններով: Այս երկու մակարդակների տարբերություններով են բացատրվում լեզվական կայունության, լեզվական փոփոխության, եւ լեզվական ունիվերսալների մասին հիմնական փաստերը:
C. ՏԵՍՈՒԹՅԱՆ ԲԱՑԱՏՐԱԿԱՆ ՈՒԺԸ
Սրանք են տեսության հիմունքները: Դրույթների մեծ մասը պարզապես հատուկ օրինակներ են այս Գլխի սկզբում մեջբերված (i)-ից (v) ընդհանուր նախադրյալների համար եւ, հետեւաբար, կարող են համարվել բավականին տարածված կենսաբանական երեւույթներ: Այնուամենայնիվ, դրույթներից մի քանիսը կարող են վարքագծի բացատրությունների սպառազինության մեջ նոր ներմուծումներ թվալ: Բայց կենսաբանական տեսության ավելի լայն հորիզոնում դրանք բնավ չպետք է նմանվեն տեսական նորարարությունների կամ տրամաբանորեն անօրինական ազատությունների: Այստեղ առաջարկվում է տեսակին հատուկ վարքագծի բնական պատմությունը, որպեսզի բացատրվի անատոմիական կառուցվածքների կամ ֆիզիոլոգիական ֆունկցիաների տարբերակման պատմության ընթացքում հանդիպած բնութագրերի եւ առանձնահատկությունների մեծ մասը: Մասնավորապես, (5) եւ (12) հատվածներում մորֆոգենեզի կամ ընդհանուր ֆիզիկական զարգացման տեսության կողմից ընդունված ենթադրություններից ավելի խիստ ենթադրություններ չեն արվում: Ճիշտ է, սաղմնաբանության հետ կապված ամենակարեվոր հարցերը դեռ պետք է պատասխաններ ստանան, եւ նույնը վերաբերում է մոլեկուլային մեխանիզմներին, որոնց հիմքում ընկած են այստեղ առաջարկվող երեւույթները: Ինչպես սաղմնային տեսության ներկա վիճակը, այնպես էլ լեզվի զարգացման իմ տեսությունը, ըստ էության, փաստերի մեկնաբանական դիտարկումներ են:
Տեսանելի փաստերն են, որ լեզուն ուսուցման կարիք չունի, ինչպես նաեւ ծրագրված ուսուցման համեմատաբար անարդյունավետությունը լեզվի յուրացման արագության տեսանկյունից. ռեզոնանսային երեւույթը ցայտուն երեւում է երկվորյակների լեզվական զարգացման մեջ, որոնք ազդում են միմյանց վրա ակտուալացման գործընթացում, երբեմն հանգեցնում են նրանց իրացված կառուցվածքի կամ արտաքին ձեւի յուրօրինակ շեղումների՝ համեմատած նրանց շրջապատող լեզվի մոդելային ձեւի հետ: Լեզվի սկզբնավորման կանոնավորության նշաձողը, որը տեղավորվում է հասունացման այլ նշաձողերի հերթական եւ բավականին հաստատուն հաջորդականության մեջ, եւս մեկ նկատելի փաստ է, ինչպես նաեւ նման փաստեր են լեզվի յուրացման ռազմավարությունների ակնհայտ նմանությունը, պարզունակ փուլերի համընդհանուր նմանությունը, եւ պարզունակ փուլերի եւ մեծահասակների լեզվի միջեւ արտաքին ձեւի տարբերությունը:
{379}
Այլ դիտարկվող փաստերը երեխաների եւ մեծահասակների միջեւ եղած տարբերություններն են ձեռքբերովի աֆազիայից ապաքինման հարցում: Ավելին, ոչինչ, քան (5) պնդումը չի կարող բացատրել այն կատարյալ հեշտությունը, որով կույր երեխաները սովորում են իմաստները, եւ նույնիսկ կույր եւ խուլ երեխաները կարող են ձեռք բերել լեզվի հիմունքները, թեեւ նրանք երբեմն ստիպված են լինում վերակոդավորել մուտքն ու ելքը: Երբեմն ասում են, որ վարքագծի տեսակների առանձնահատկությունների ընդհանուր պնդումը կամ նման վարքագիծը որոշող բնածին գործոնների կանխադրումը վերադարձ է տասնութերորդ դարի զարգացման տեսության պրեֆորմիստական դիրքին: Ոչինչ ճշմարտությունից ավելի հեռու չի կարող լինել, քան այդ պնդումը։ Ժամանակակից էթոլոգիան նույնքան էպիգենետիկ է, որքան այսօրվա բուն սաղմնաբանությունը: Պրեֆորմիստը կարծում էր, որ ձվաբջիջը պարունակում է չափահաս անհատի մանրանկարը, մինչդեռ էպիգենետիկ ուսմունքը սովորեցնում է, որ չափահասը կառուցվածքի շարունակական աստիճանական մոլեկուլային ձեւավորման գործընթացի արդյունք է, եւ, հետեւաբար, յուրաքանչյուր անհատ, այսպես ասած, ստեղծվում է նորովի. ակնհայտ է, սակայն, որ ձեւավորման օրենքները պետք է կրկնօրինակվեն յուրաքանչյուր աճող անհատի մոտ, եւ որ այդ օրենքները բխում են տեղեկույթից կամ ուղեցույցներից, որոնք կոդավորված են սկզբնական բջջի գենետիկ նյութում: Բնապահպանական պայմանները, ինչպիսիք են գրավիտացիան, ջերմաստիճանը, թթվածնի առկայությունը, ընդլայնվելու հնարավորության ծավալը, ևն, շատ դեպքերում անհրաժեշտ գործոններ են բարդ կենդանիների պատշաճ զարգացման համար, բայց դրանք երբեք բավարար չեն տվյալ տեսակին հատուկ կառուցվածքային պլանի ձեւավորումը որոշելու համար։ Ակնհայտորեն, առաջադրված անհատի լեզվի զարգացման մեր վարկածը ոչինչով չի հակասում էպիգենետիկ տեսակետին:
D. ԲՆԱԿԱՆ ԼԵԶՈՒՆԵՐԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ՏԱՐԱԾՄԱՆ ԿԵՆՍԱԲԱՆԱԿԱՆ ՀԻՄՈՒՆՔՆԵՐԸ
(1) Տեսական հիմունքներ
Բնական լեզուների ընդհանուր երեւույթների մեծ մասը, հատկապես փոփոխության եւ հարաբերական կայունության պատճառները տրամաբանորեն բխում են այստեղ շարադրված տեսությունից, մասնավորապես (5), (12), (13) դրույթներից, այսինքն՝ թաքնված եւ իրացված կառուցվածքի, ռեզոնանսի, եւ անհատական տարբերությունների հասկացություններից:
Լեզուների գրանցված պատմության մեջ հանդիպող փոփոխությունների տեսակները քաջ հայտնի են այստեղ լրացուցիչ մեկնաբանությունների կարիք չկա: Հարաբերական կոնստանտները նույնպես բավականին ակնհայտ են, թեեւ դրանք ավելի հաճախ անտեսվում են լեզվի քննարկումներում: Հատկանիշները, որոնք մնում են անփոփոխ ողջ գրանցված լեզվի պատմության ընթացքում, նույնական են ժամանակակից լեզուներում հանդիպող
{380}
ունիվերսալների հետ: Հետեւաբար, մենք գտնում ենք հնչյունների փոփոխվող գույքացանկ, բայց ամբողջական կայունություն ազդանշանի հիմնական հնչյունաբանական ռեժիմում: (Բոլոր լեզուները հիմա եւ անցյալում եղել են ձայնույթ-լեզուներ ողջ փաստագրված անցյալում: Ձայնի անալոգիան կամ ձայնի նմանակումը երբեք չի հանդիպում առանց ձայնույթների:) Չնայած բառապաշարը, ձեւ-դաս նշանակումը, եւ բառերի շարահյուսորեն գծանշված խմբավորումները կարող են տարբերվել կախված պատմությունից եւ վայրից, բոլոր լեզուները առնչվում են շրջակա միջավայրի էապես նման կողմերի հետ: (Չկա մի լեզու, որով մենք չկարողանանք ուղղել, պատմել անցյալի իրադարձությունների մասին, նկարագրել այլ մարդկանց վարքագիծը, ևն): Բոլոր լեզուների շարահյուսությունը միևնույն հիմնական տիպի է. արտահայտությունները կազմված են փոխկապակցված ձեւույթներից եւ շաղկապվածությունը երբեք պատահական չէ: Բառերին եւ ձեւույթներին միշտ կարելի է գործառական կատեգորիաներ վերագրվել. բոլոր լեզուներով նախադասությունները կարող են գնահատվել որպես քերականորեն ընդունելի կամ անընդունելի՝ հիմքում ընկած կառուցվածքի չափանիշներով: Մենք տեսնում ենք, որ լեզուների մակերեսային կառուցվածքը ենթարկվում է նկատելի փոփոխությունների պատմության մեջ եւ, հետեւաբար, հանգեցնում է լեզուների դիվերսիֆիկացմանը երկրի երեսին, մինչդեռ կան համոզիչ ցուցիչներ, որ հիմքում ընկած կառուցվածքը պահպանում է իր էական ձեւը շատ երկար ժամանակահատվածներում եւ խոսողների բոլոր համայնքներում։ Մեր տեսությունը փորձում է կապել լեզվի կառուցվածքի այս երկու մակարդակները այն բանի հետ, ինչ մենք անվանել ենք թաքնված եւ իրացված կառուցվածք` տերմիններ, որոնք վերաբերում են վարքագծի, այլ ոչ թե նրա արտադրանքի կառուցվածքին:
(ա) Փոփոխության աղբյուրը, արգելակիչները եւ որոշիչները: Կենսաբանական վերարտադրության համակարգը իդեալական ճշգրտությամբ չի աշխատում. պատահական տարբերակումներ են տեղի ունենում, որոնք երկարաժամկետ կտրվածքով կունենային ամբողջովին ինքնավերացնող եւ, հետեւաբար, հարթեցնող եւ տարբերությունը քայքայող ազդեցություն, եթե կողմնակալության որոշ գործոններ ընտրովի չգործեին տարբերակումների նման առատության վրա: Սա վերաբերում է կյանքին, ընդհանրապես, եւ նմանապես օրգանիզմների բոլոր ասպեկտներին: Այսպիսով, փոփոխության աղբյուրը ինքնապատճենման մեխանիզմում է, եւ, հետեւաբար, մեր խնդիրն այն չէ, թե ինչու է փոխվում տեսակի տվյալ բնութագիրը (մեր դեպքում հաղորդակցման վարքագծի ասպեկտները), այլ այն, թե ինչն է խանգարում փոփոխությանը:
Պետք է լինի առնվազն երկու տեսակի ինհիբիտոր. մեկը չափազանց հզոր, որ համեմատաբար հաստատուն է պահում թաքնված կառուցվածքի կարողությունը, հավանաբար ոչ պակաս, քան 50,000 տարվա ընթացքում,իսկ մյուսը շատ թույլ, որ թույլ է տալիս փոխել արտաքին ձեւը եւ իրացված կառուցվածքը ընդամենը մի քանի սերունդների ընթացքում: Հաշվի առնելով տարբերակումների աղբյուրը եւ արգելակող գործոնները, որոնք թույլ են տալիս միայն շատ դանդաղ կամ բավականին արագ փոփոխություններ, ի՞նչ բնույթի են փոփոխության ուղղությունը որոշող գործոնների: Քանի որ կան երկու տեսակի ինհիբիտորներ, տրամաբանական է ենթադրել, որ ուղղություն տվող որոշիչները նույնպես երկու տարբեր տեսակի են
{381}
ԱՂՅՈՒՍԱԿ 9.1. Լեզվի կենսաբանական հակումների անհատական տատանումներ
Բնակչության միջինից շեղման աստիճանը | Տատանման տեսակը | |
Գաղտնի կառուցվածք (էվոլյուցիոն փոփոխությունների հետեւանք) | Իրացված կառուցվածքի ակտուալացում կամ ձեւավորում (կապված է կարճատեւ պատմության փոփոխությունների եւ լեզվի դիվերսիֆիկացման հետ): | |
Աննշան. (Հաճախակի են լինում եւ բոլոր փոփոխությունների շինանյութն են) | Իրազեկությունը վնասված է: Անհատի լեզվի յուրացման հնարավորությունը եւ հաղորդակց-ման արդյունավետությունը հա-կադարձ համեմատական են միջինից շեղվածության աստիճանին: | Իրազեկությունը վնաս-ված չէ, իսկ կատարումը` վնասված: Շեղումները կապված չեն հաղորդակցման արդյունավետության հետ: |
Նշանավոր.Եթե հազվադեպ են, տատանումները հետք չեն թողնում երկար կամ կարճաժամկետ պատմության վրա: | Անհատի լեզուն նկատելիորեն շեղված է, ինչը հանգեցնում է մեկուսացման: Ավելին, հազվադեպությունը եւ լեզվական ֆունկցիայի հիմնարար փոփոխությունները խանգարում են այլ անհատների արձագանքել այս խոսքին | Կատարումը խիստ վնասված է: Եթե պատճառը արձագանքի սխալ հմտություններ են, բնածին անարտաբերման ներքո կարող է լավ ընկալում ձեւավորվել: Ծայրամասային լսողական խանգարումները կարող են խանգարել ակտուալացման գործընթացին, այնպես որ թաքնված կառուցվածքը ընկնի մշտական չիրացվածության վիճակ (ինչպես վատ կրթված խուլերի դեպքում): Խոսքը հակված է յուրահատկության, ռեզոնանսը քիչ հավանական դարձնելով |
{382}
Գաղթնի կառուցվածքի կարողության դանդաղ փոփոխությունները, անկասկած, ուղղվում են այն գործոններով, որոնք, ընդհանուր առմամբ, պատասխանատու են էվոլյուցիայի ուղղության համար (տե՛ս Գլուխ վեցերորդ): Նրանք միավորվում են՝ ստեղծելով սելեկցիոն ճնշում, որն ուղղակիորեն կամ անուղղակիորեն պատասխանատու է տեսակների ձեւավորման համար: Երկրորդ տիպի որոշիչները, հավանաբար, սոցիալական գործոնների համակցություն են (մշակութային ներխուժման, դիֆուզիայի, եւ հեղինակության գործոններ), լեզվի ամբողջական օրինաչափությունների ներքին վերակազմավորումը (օրինակ՝ թեքուման փոխարինումը առդրությամբ, նոր բառերի ներմուծումը հին բառերի իմաստային առանձնահատկությունների կորստի, կամ հնչույթային նոր հակադրությունների զարգացումը հների միաձուլման պատճառով), եւ, միգուցե, պատահական փոփոխություններ կատարելու անվերահսկելի ազատությունը: Գալիք էջերում մեր մտահոգությունը կլինեն ոչ թե փոփոխության ուղղությունը որոշող գործոնները, այլ հիմնականում արգելակիչների բնույթը:
(բ) թաքնված եւ իրացված կառուցվածքի ունակության տարբերությունը: 9.1. Աղյուսակում ներկայացված է հնարավոր շեղումների կարեվորագույն տեսակների կոպիտ դասակարգումը: Աղյուսակը ինքնին հասկանալի է. գաղթնի կառուցվածքի փոփոխությունները կարող են պայմանավորված լինել ճանաչողական շեղումներով կամ հասունացման ընթացքի խոտորումներով: Այստեղ հիմնովին վնասվում է լեզվական մուտքը օգտագործելու կենսաբանական կարողությունը, այսինքն՝ տարրերի լուծարումը եւ դրանց վերասինթեզումը իրացված կառուցվածք ձեւավորելու համար, եւ այդպիսով փոխելու լեզվի հակումը կամ Չոմսկու տիրապետումը (competence): Մյուս կողմից, ակտուալացման կարողությունների փոփոխության դեպքում իրազեկությունը մնում է բնակչության միջինին մոտ, մինչդեռ կատարողական ասպեկտների վրա ազդում են հիմնականում ծայրամասային կամ ընդհանուր առմամբ պատահական պատճառները: Ձայնային տրակտի անհատական երկրաչափության, լսողական, ընդհանուր շարժական վարքագծի առանձնահատկությունները կամ էլ նմանատիպ գործոններ իրենց հետքն են թողնում անհատի լեզվի վրա՝ հանգեցնելով նորմալ խոսքի տարբեր ոճերի:
(գ) հանդուրժողականություն շեղումների նկատմամբ. բոլոր փոփոխությունների մեխանիզմը. Տարբերության բնութագրումը բավարար չէ լեզուների էվոլյուցիոն եւ պատմական վարքագիծը բացատրելու համար: Դրա համար պետք է ներմուծել հանդուրժողականության հասկացությունը։ Դիտարկենք թաքնված կառուցվածքի ունակության շեղումները բնակչության միջինից: Եթե շեղումները ընդգծված են, ապա անհատը կամ ի վիճակի չէ ձեւավորել լեզվական վարքագիծ եւ, հետեւաբար, չի կարող ոչ հասկանալ, ոչ խոսել, կամ գոնե տեսականորեն հնարավոր է, որ կա թաքնված կառուցվածքի փոփոխված այնպիսի տեսակ, որ լեզուն ձեւավորվում է անսովոր տեսակի կառույցի վրա, որն իր գործունեությամբ եզակի է, ինչը հանգեցնում է համայնքի մնացած անդամների համար անհասկանալի կանոնների ստեղծմանը: Երկու դեպքում էլ, այս տեսակի լեզուն չի կարող տարածվել կենսաբանական համայնքում,
{383}
որովհետեւ չի լինի անհատ կամ բավարար քանակով անհատներ, որոնց թաքնված կառուցվածքը նմանապես դեֆորմացված է, որպեսզի նրանց թույլ տա արդյունավետորեն արձագանքել նման շեղված վարքագծին: Մյուս կողմից, կարելի է ենթադրել, որ շեղումը պայմանավորված է գենետիկորեն փոխանցվող հատկանիշով, այնպես որ շեղում ունեցող երեխաները կարող են արձագանքել նույն շեղումը կրող իրենց ծնողներին: Իրականում, այսպիսի լեզվական անբավարարություններ կրող ընտանիքներ կան, թեեւ դեռեւս հստակ չէ, թե այստեղ բերված մեխանիզմերն են ընդգրկված: Այնուամենայնիվ, կա եւս մեկ պատճառ, թե ինչու գաղթնի կառուցվածքի ընդգծված շեղումները տարածման ցածր հնարավորություն ունեն:
Լեզվի դերն այնքան կարեվոր է սոցիալական ինտեգրման համար, որ նման աննորմալությունը նվազեցնում է զուգընկեր գտնելու հնարավորությունը, եւ եթե շեղումը բավականաչափ ընդգծվի, անհատը կդառնա գործնականում անհաղորդ՝ գենոֆոնդից դուրս մնալու մեծ հավանականությամբ: Ավելին, տվյալ հատկանիշի հիմքով գենետիկ փոփոխությունները, հավանաբար, կուղեկցվեն այլ շեղումներով, եւ, հետեւաբար, փոփոխված թաքնված կառուցվածքով մարդկանց խմբում ոչ նորմալ անհատների մասնաբաժինը ավելի մեծ կլինի, քան բնակչության որեւէ պատահական ընտրանքում: Սա հաստատվում է այն փաստով, որ կլինիկաներում հետազոտվող լեզվական խիստ թերի կարողությունների գանգատներով երեխաներին ուղեկցող աննորմալությունների հաճախականություն ավելի մեծ է, քան վարակիչ հիվանդություններով ընդունված երեխաների մոտ: Անոմալիաների նման միաձուլումը թաքնված կառուցվածքի անբավարարություն ունեցողների խմբում մեծացնում է ընդհանուր գենոֆոնդում խառնվելու խոչընդոտները եւ նվազեցնում հատկանիշի տարածումը: Այսպիսով, նորմայից միայն փոքր շեղումները հանդուրժվում են բնակչության կողմից՝ շեղվածություն ունեցողներին խմբից դուրս ընտրվելու գործընթացի հզորության շնորհիվ: Այսպիսով, շեղումը շարունակաբար եւ ակտիվորեն փոքր է պահվում, ինչը ավտոմատ կերպով հանգեցնում է հաճախականության բաշխման կորի կտրուկ թեքություններով եւ նեղ հիմքով:
Այժմ համեմատենք սա ակտուալացման շեղումներների հետ: Այստեղ թաքնված կառուցվածքը կամ տիրապետումը չի ազդվում, եւ, հետեւաբար, այս վարքագծի ռեզոնանսը շատ ավելի հավանական է, եւ սոցիալական հաղորդակցությունը լրջորեն խաթարվելու շատ ավելի ցածր ռիսկ ունի: Այսպիսով, սոցիալական համախմբման մեխանիզմների շրջանակներում ակտուալացման եւ մակերեսային կամ բացահայտ կառուցվածքի շատ ավելի մեծ շեղումներ են հանդուրժվում: Կատարման շեղումները կարող են բավականին հեշտությամբ փոխհատուցվել (համեմատեք բնածին խուլերի հետ), որպեսզի բոլորը, բացառությամբ ամենածայրահեղ դեպքերի, հնարավորություն ունենան ինտեգրվելու խմբում եւ այդպիսով տարածելու իրենց յուրահատկությունները: Այս հանդուրժողականության զգալիորեն ավելի մեծ աստիճանը հանգեցնում է շեղումների հաճախականության բաշխման կորերի՝ շատ ավելի աստիճանական թեքություններով եւ շատ ավելի լայն հիմքով, քան վերը նշված դեպքերում: Մակերեւութային շեղումը հակված է պահպանվելու՝ ի տարբերություն թաքնված կառուցվածքի շեղումների: Թաքնված կառուցվածքի եւ ակտուալացման կամ իրացրած ձեւի շեղումների տեսական, կուտակային հաճախականության բաշխման գրաֆիկը ներկայացված է Նկ. 9.1-ում:
{384}
Նորմը կամայականորեն սահմանվում է որպես 16-րդ մինչեւ 84-րդ տոկոսաբաժիններ (percentile) ընկած անհատներ. Ծայրահեղ են համարվում այն անհատների շեղումները, ովքեր ընկնում են 6-րդ եւ 94-րդ տոկոսաբաժիններից դուրս, մինչդեռ հանդուրժելի ոչ նորմալները զբաղեցնում են միջանկյալ շրջանները: Գրաֆիկը ցույց է տալիս, թե ինչպես են երկու հաճախականությունների բաշխումները տարբերվում համապատասխան բնակչություններում հանդիպող բացարձակ շեղումների առումով: Այժմ, երբ մենք նայում ենք Նկար 9.1-ին, իրացված կառուցվածքի հատկությունների հանդուրժելի շեղումների կրկնակի 10%-ը ներառում է բացարձակ շեղումների ավելի լայն շրջանակ, քան գաղտնի կառուցվածքի շեղումներ ունեցող անհատների համեմատելի կրկնակի 10%-ը: Այսինքն՝ լեզուների մակերեսային կառուցվածքի հնարավոր փոփոխության հումքը ավելի հարուստ է հանդուրժելի բացարձակ շեղումներով, քան նրա հիմքում ընկած կառուցվածքի մակարդակում։ Հետեւաբար, փոփոխությունները, որոնք կարող էին առաջանալ ընտրության
ՆԿ. 9.1.✝ Գաղտնի եւ մակերեսային կառուցվածքի հատկանիշների կուտակային հաճախականությունների բաշխումները: (Ենթադրենք, որ յուրաքանչյուր անհատի բնագծերը չափելի են ընդհանուր, օբյեկտիվ ստանդարդի տեսանկյունից:) Պատճառները, թե ինչու թաքնված կառուցվածքի հատկությունների հաճախականության բաշխումը պետք է ունենա շատ ավելի նեղ հիմք, քան մակերեսայինինը, տրված են տեքստում: Գրաֆիկը ցույց է տալիս, որ եթե շեղումների համար հանդուրժողականության մակարդակները նույնն են երկու կորերի համար, եւ երկու կորերն էլ նորմալ են, ապա մակերեսային կառուցվածքն ունի հանդուրժելի շեղումների ավելի լայն հատված (շեղագիծ), քան գաղտնի կառուցվածքը (խաչաձեւ):
=================================
✝ - Cumulative frequency distribution in % of population = Հաճախականության կուտակային բաշխումը բնակչության տոկոսով
Latent structure = Գաղտնի կառուցվածք
Superficial structure = Մակերեսային կառուցվածք
Norm = Նորմ
Extreme variations = Ծայրահեղ շեղումներ
Tolerable variations = Տանելի շեղումներ
Deviation from population mean (some idealized measure) = Շեղում բնակչության միջինից (մի իդեալականացված չափ)
=================================
{385}
կողմնակալությունների հետեւանքով շատ ավելի նեղ հատվածում են մակերեսային կառուցվածքի ավելի խորերի համեմատ: Տեսակի պատմության ընթացքում հիմքային կառուցվածքի փոփոխությունները, հետեւաբար, տեղի են ունենան շատ ավելի դանդաղ, քան մակերեսային կառուցվածքինները: Շատ փոքր քայլերով փոփոխության տրված բարձրությանը հասնելու համար շատ ավելի երկար ժամանակ է պետք, քան մեծ քայլերով:
Ահա սա է մեր բացատրությունների միջուկը. լեզվի խորը եւ հիմնարար ունակությունը կարող է փոփոխվել միայն շատ փոքր քայլերով, քանի որ չկա ընտրության մեծ փոփոխականություն. ծայրահեղ շեղվածությունները վերացվում են, նախքան շփումը բնակչության հետ, իսկ նրանք որ մնում են ռեզոնանսին չեն արձագանքում: Լեզվի մակերեսային կառուցվածքը կարող է արագ եւ շատ տարբեր ուղղություններով փոխվել, քանի որ անհատներին թույլատրվում է մտնել խմբային գործընթացներ՝ չնայած տարբեր մեծության եւ տարբեր տեսակի շեղումների. այս տատանումները կարող են տարածվել ռեզոնանսային երեւույթի պատճառով եւ, հետեւաբար, մի քանի սերունդների ընթացքում բավականաչափ փոփոխություններ առաջացնել պատմական տեղաշարժեր արձանագրելու համար:
Գաղտնի կառուցվածքի մակարդակում մենք գործ ունենք կենսաբանական էվոլյուցիայի հետ, եւ կողմնակալության սկզբունքը, որը ուղղություն է տալիս փոփոխություններին, բնական ընտրության սկզբունքն է: Բնական ընտրությունը ապահովում է միակողմանի կողմնակալություն: էվոլյուցիոն վերափոխումների ընթացքում, որոնք ի վերջո հանգեցրին մեր լեզվական ընդունակությանը, նախորդ փուլերին վերադարձ կամ կրկնություն չի եղել:
Իրացված կառուցվածքի վրա ազդում են տարբեր կողմնակալ սկզբունքներ, որոնք ավելի արագ են գործում եւ փոփոխությունների ուղղության ավելի մեծ ազատության, երբեմն նույնիսկ նախորդ փուլին կամ վիճակին վերադարձի պատճառ են հանդիսանում: Ընտրովի կողմնակալությունները տարբեր ծագում ունեն. դրանց մեծ մասը պայմանավորված է կարողություններով, որոնք ուղղակիորեն կապված չեն մարդու լեզվական հակումների հետ: Բառապաշարի դիտավորյալ լրացումները կամ հեռացումները, որոշակի իմաստների նվաստացումը կամ վսեմացումը, նեղացումը կամ ընդլայնումը, բարբառների հանդեպ ճնշուները կամ ժողովրդական լեզվի փառաբանումը նպատակային փոփոխություններ են (այսինքն՝ հնարավոր հասանելի նյութից ընտրություն): Կան այլ փոփոխություններ, որոնք ոչ մի կապ չունեն նպատակի հետ, եւ դրանց շարժիչ ուժերը չեն կարող հեշտությամբ նկատվել: Այնուամենայնիվ, դրանք կազմում են ընտրանիներ պոտենցիալ հասանելի տատանումների զանգվածից, որոնք ապահովում են նյութը փոփոխության համար: Ձայնային տեղաշարժերը դրա լավ օրինակն են: Խոսքի մի խումբ հնչյունների ակուստիկ բնութագրերը փոփոխվում են, եւ դա վաղ թե ուշ ազդում է հնչյունաբանական կառուցվածքի վրա: Ձայնային տրակտի անատոմիայի եւ հոդային շարժական համակարգման բոլոր կենսաբանական փոփոխությունները թողնում են իրենց ազդեցությունը անհատի խոսքի հնչյունների ակուստիկայի վրա: Քանի որ այս տատանումների նկատմամբ մեծ հանդուրժողականություն կա, նրանց թույլատրվում է ազատորեն մուտք գործել համայնք եւ ազդել այլ խոսնակների վրա՝ կա՛մ ռեզոնանսի երեւույթի, կա՛մ
{386}
առանձնահատկությունների տարածման միջոցով գենետիկ մեխանիզմի միջոցով (ինչպես առաջարկել են Բրոսնահանը եւ Դարլինգթոնը✝։ )
(2) Պատմական փոփոխությունների ուղղությունը եւ տեմպերը
Լեզվաբանները կրկին ու կրկին փորձում են գտնել բնական լեզուների վերջին պատմական փոփոխությունների ուղղության համընդհանուր միտումներ: Թվում է, թե արդարացի կոնսենսուս կա, որ ոչ մի ժամանակակից լեզու այսօր ավելի պարզունակ փուլում չէ, քան որեւէ այլ լեզու. ընդհակառակը, ոչ մեկը չի կարող համարվել, որ հասել է որեւէ վերջնական, հասուն կամ վերջնական փուլի: Բոլոր լեզուներն ունեն պատմություն, եւ չի ակնկալվում, որ որեւէ մի լեզու անվերջ կմնա իր ներկայիս արտաքին տեսքով: Սապիրը (1921) եւ ուրիշներ առաջարկել են որոշակի ցիկլային կամ համընդհանուր շեղում, երբ լեզուները մի ընդհանուր տիպից անցնում են, օրինակ, խիստ թեքումային կամ պոլիսինթետիկ տիպից դեպի մեկ այլ չթեքվող, վերլուծական տիպ, այնուհետեւ այս տիպից վերադառնում են մի տեսակի, որն ըստ էության նման է նախկինին: Դրեյֆի վարկածը ոչ բոլոր բանասերների կողմից է ընդունվել, եւ ցիկլայինության չափը բավականին անորոշ է։ Վերջին տարիներին, պատմական փոփոխությունների մեջ ունիվերսալների քրտնաջան որոնումը (Cowgill, 1963; Hoenigswald, 1963) շատ քիչ բացահայտեցին, որպեսզի հեղինակները կարողանային դրանք դիտել որպես նման ունիվերսալների ապացույց: Թվում է, որ պատմական փոփոխությունները կարող են տարբեր ուղղություններ ունենալ, թեեւ որոշակի տեսակի փոփոխություններ տեղի են ունենում կրկին ու կրկին: Սա, ըստ էության, այն է, ինչ ակնկալում է ներկա տեսությունը: Արտաքին ձեւը կամ հնարավորի եւ թաքնվածի իրացումը թույլ է տալիս մեծ փոփոխականություն, եւ անվերջության տեսանկյունից (sub specie) ոչ մի ներհատուկ նախապատվություն որեւէ մեկին չի կարելի տալ: Փաստորեն, մակերեսային կառուցվածքի փոփոխականության նկատմամբ հանդուրժողականությունը ուղղակիորեն բխում է բանավոր հաղորդակցության հիմքում ընկած ճանաչողական մեխանիզմների բնույթից:
Ավելի վաղ գլուխներում մենք շեշտել ենք, որ ամբողջ լեզվական գործընթացը կարող է բխված լինել մարդու դասակարգման յուրահատուկ եղանակից: Խստորեն ասած՝ բառերը օբյեկտների դասերի ֆիքսված եւ պայմանականորեն համաձայնեցված պիտակներ չեն, այլ դասակարգման եղանակների պիտակներ են. դրանք բնութագրում են արդյունավետ, ստեղծագործական գործընթաց, եւ նույնը վերաբերում է ավելի խորը սխեմաների դասակարգմանը, որը կոչվում է ֆրազա-մարկերներ: Եթե լեզուն գործեր համաձայնությամբ, գործընթացների տեսակները զուտ պիտակավորելու փոխարեն, ասույթները չափազանց սահմանափակ կլինեին իրենց ծավալով, մենք չէինք կարող խոսել ոչ մի նոր բանի մասին, եւ դեռ շատ տարիներ կպահանջվեր, որպեսզի երեխաները ձեռք բերեն իրենց ասելիքի պաշարը: Բանավոր հաղորդակցության վերաբերյալ ընդհանուր դիտարկումը հստակ ցույց է տալիս, որ դա այդպես չէ: Քանի որ բառապաշարը, ինչպես նաեւ շարահյուսական կանոնները գործընթացների դրսեւորումներ են, անհատները զգալի ազատություն ունեն դրանք կիրառելու իրենց ձեւով. Այն փաստը, որ այլ անհատներ հասկանում են կանոնների կիրառման անհատական եղանակները
=========================================
✝ - Ենթադրաբար, հեղինակը նկատի ունի Հավելվածի Գրականություն հատվածի գրքում շարադրված արդյունքները: Գրքի կարճ աննոտացիայում նշված է, որ «Լ.Ֆ.Բրոսնահանն քննում է պրոֆեսոր Դարլինգթոնի վարկածն այն մասին, որ գենետիկ գործոնները ազդում են խոսքի ձայնի վրա: Որպես հիմք օգտագործելով ժամանակակից գենետիկական տեսությունը՝ նա վերլուծում է անհատի, զուգավորման խմբի, եւ բնակչության լեզվի հնչյունների հետ փոխհարաբերությունները։»
=========================================
{387}
Աղյուսակ 9.2. (սյն. 1-3) Բնական լեզուների փոփոխակները եւ հաստատունականները
Մակարդակ | 1: Լեզվական ասպեկտ | 2: Փոփոխության արագությունը չափված` | 3: Փոփոխությունների սահմանների եւ սահմանափակումների բնույթը |
Հիմքային կառուցվածք | Բոլոր ունիվերսալները. շարահյուսության ձեւական, ընդհանուր հատկությունները, իմաստաբանություն, հնչյունաբանություն եւ ժամանակային չափերը | էվոլյուցիոն փոփոխություններով | Ուղեղի Ֆունկցիան եւ, միգուցե, մոլեկուլային կառուցվածքը |
Մակերեսային կառուցվածք | Այն ամենը, ինչ տարբերում է մի բնական լեզուն մյուսից | Սերունդներով (եթե շեղումների առաջացման արագությունը հաստատուն է, լեզվի փոփոխության արագությունը նույնպես բավականին հաստատուն է) | Սոցիալական փոխազդեցության գործընթացները եւ դրանց պատշաճ գործունեությունը |
Աղյուսակ 9.2. (սյն. 4-6) Բնական լեզուների փոփոխակները եւ հաստատունականները
Մակարդակ | 4: Փոփոխության մեխանիզմները | 5: Սահմանափակող շրջանակի ազատությունների բնույթը | 6: Սահմանափակող շրջանակի խախտման հետեւանքները |
Հիմքային կառուցվածք | Գենետիկական դիվերսիֆիկացիան եւ բնական ընտրությունը | Դասակարգման հատուկ եղանակների բազմազանություն եւ կատեգորիաների փոխկապակցվածություն | Խոսք ձեռք բերելու անկարողություն կամ քվազի-խոսքի ձեռք բերում, որն ուրիշները չեն կարող լավ սովորել |
Մակերեսային կառուցվածք | Հմտության պատահական տատանումներ. խոսքի կատարման եւ լեզվի յուրահատկությունների նկատմամբ հանդուրժողականություն ռեզոնանսի երեւույթին բնորոշ | Անհատական ազատություն ոճի, բովանդակության եւ հնչյունական մատուցման համար | Սոցիալական մեկուսացում |
{388}
(այսինքն՝ հասկանում են ցանկացած նոր խոսք, որը ձեւավորվում է բավականին լայն օրենքների համաձայն), ենթադրում է այստեղ առաջադրված հանդուրժողականության աստիճանը։ Հանդուրժողականությունը տարածվում է բառերի հորինման, բառերի շարահյուսական վերադասակարգման եւ բռնության փոքր ակտերի վրա՝ ընդհանուր շարահյուսական եւ հնչյունաբանական կանոնների նկատմամբ. այս հանդուրժողականությունը պատմական փոփոխությունների բանալին է: Ազատությունները, որոնցից անհատները կարող են օգտվել, կարծես թե կարգավորվում են որեւէ մշտական եւ միշտ ներկա ուժերի կողմից: Հետեւաբար, լեզուները կարող են շարժվել պատմության ընթացքում բազմաթիվ հնարավոր ուղղություններից որեւէ մեկով, եւ որոշ առանձնահատկություններ կարող են անհետանալ կամ նորից հայտնվել առանց որեւէ ակնհայտ կարգի:
Փոփոխության արագությունը, ի վերջո, վերահսկվում է սերունդների շրջադարձի միջոցով (ինչպես նաեւ ենթադրում է Հոկեթը, 1950 թ.) եւ, իր հերթին, կապված է ռեզոնանսային երեւույթի, այսինքն՝ մանկական հասակում ճկունության հետ, որին հետեւում է համախմբումը անհատի ողջ կյանքի ընթացքում: Քանի որ յուրաքանչյուր անհատ կայունանում է սեռական հասունացման ընթացքում եւ սովորաբար չի փոխում իր լեզվական սովորությունները, լեզվական փոփոխությունները չեն կարող փոխանցվել ավելի արագ, քան մեկ սերնդի տեւողությունը: Սերունդների համընկնումը եւ փոխազդեցությունը հետագայում դանդաղեցնում են փոփոխությունների տեմպերը: Այսպիսով, պատմական փոփոխություններն ակնհայտ չեն դառնում 60-ից մինչեւ 100 տարուց պակաս ժամանակահատվածներում: Փաստարկի ամփոփման համար տե՛ս Աղյուսակ 9.2-ը:
(3) Բաշխում
Ջ.Բ. Շոուի պրոֆեսոր Հենրի Հիգինսը✝ աշխարհին տեղեկացրեց բարբառային աշխարհագրության մասին: Համայնքները, որոնք աշխարհագրորեն անշարժ են եւ չեն աղտոտված ներխուժող կամ արտագաղթող խմբերի լեզվական ազդեցություններով, կամ որոնց լեզվական սովորությունները չեն հավասարվում հաղորդակցության զանգվածային միջոցների միջոցով, ինչպիսին ռադիոն է, հակված են կազմակերպվել բարբառային համայնքների մեջ: Յուրաքանչյուր համայնքի աշխարհագրական տարածքը բավականին լավ որոշվում է նրա անդամների սոցիալական, առերես փոխգործակցության չափով: Շփվող անհատները ռեզոնանսային երեւույթի պատճառով միմյանց վարակում են իրենց խոսքի սովորություններով: Հարակից բարբառային համայնքները տարբերվում են հստակ գծերով (իզոգլոսներ), եւ մի համայնքը մյուսից բաժանող զանազանելի հատկանիշների թիվը մեծանում է աշխարհագրական հեռավորության հետ (այսինքն՝ միջանկյալ համայնքների քանակով): Բարբառային տարբերակումը տեղի է ունենում դիսկրետ քայլերով, եւ քայլերը հավասարաչափ չեն. Որոշ իզոգլոսներ նշում են տարբերությունների ամբողջական փաթեթներ՝ մեծացնելով հարակից բարբառների միջեւ եղած տարբերությունը:
Լեզուների աշխարհագրությունն ավելի է բարդանում նրանով, որ բոլորովին տարբեր լեզուներով խոսող ժողովուրդների տարածքները կից են: Ռոման Յակոբսոնը նշել է, որ բոլորովին տարբեր,
=========================================
✝ - Ջորջ Բեռնարդ Շոուի (1856-1950) «Պիգմալիոն» պիեսի կերպարը։ Նա հնչյունաբանության պրոֆեսոր է, ով գրազ է գալիս, որ կարող է Էլիզա Դուլիթլին` Լոնդոնյան քոքնի բարբառով խոսող ծաղկավաճառ աղջկան, սովորեցնել ճիշտ անգլերեն խոսել
=========================================
{389}
բայց հարակից լեզուները սովորաբար փոխաղտոտվում են իրենց հատուկ որոշակի հնչյունաբանական հատկանիշներով։ Օրինակ, կտտոցները հայտնաբերվել են աֆրիկյան շատ լեզուներում, բայց հաշվի առնելով իրենց քերականությունը եւ բառապաշարը, չեն կարող համարվել հարազատ: Միջատամնային սպիրանտի (th) բաշխումը Եվրոպայում չի սահմանափակվում ազգակից լեզուներով, բայց ըստ երեւույթին, ոչ հեռու անցյալում տարբեր ծագում ունեցող լեզուների սահմաններով անցնելու արդյունք է: Խաղաղ օվկիանոսի երկայնքով եւ Մեքսիկական ծոցում գտնվող ամերիկյան հնդիկների որոշ լեզուներ ունեն բնորոշ ձայնային կույտ, որը սովորաբար տառադարձվում է որպես /tl/, թեեւ լեզուները շատ տարբեր են:
Լեզվա- եւ բարբառա-քարտեզների խենթ ծածկը կարելի է բավականին լավ բացատրել ռեզոնանսային տեսությամբ: Լեզու սովորող երեխան ոչ միայն արձագանքում է իր ընտանիքին, այլեւ ընդհանուր սոցիալական խմբին: Սա լավագույնս երեւում է Ամերիկայի ներգաղթյալ երեխաների մոտ, որոնց ծնողները խոսում են անգլերեն խիտ առոգանությամբ, բայց իրենց լեզուն ստանդարդ ամերիկյանն է: Երեխայի լեզուն ձեւավորվում է այն անհատների լեզվով, ում հետ նա շփվում է: Մարդկային համայնքների դեմ առ դեմ շփումը կարգավորվում է որոշակի սոցիալական ինստիտուտներով եւ մեխանիզմներով: Անհատական շփումներում իրական պատահականացում չկա, նույնիսկ այն անհատների մեջ, ովքեր զբաղեցնում են նույն տարածքը: Դա պայմանավորված է այնպիսի գործոններով, ինչպիսիք են ազգային եւ էթնիկական պատկանելությունը եւ նույնիսկ սոցիալական դասակարգային տարբերությունները: Այս քաղաքական եւ սոցիալական սահմանների պատճառով լեզվական տարբերություններն աստիճանաբար ավելի ու ավելի չեն ընդգծվում աշխարհագրական հեռավորության հետ ուղիղ համեմատական, այլ մենք հայտնաբերում ենք հանկարծակի, ընդհատվող փոփոխություններ. այսինքն իզոգլոսները ճշգրիտ սահմաններ են, որոնք հստակ նշում են բարբառային տարբերությունները: Անընդհատությունները, իհարկե, շատ ավելի կտրուկ են այն տարածաշրջաններում, որտեղ բոլորովին տարբեր տիպի լեզուները շփվում են:
Լեզվական սահմաններից դուրս հնչյունաբանական առանձնահատկությունների փոխանակումը կարող է առաջանալ այն պատճառով, որ երեխաները արձագանքում են իրենց շրջակայքում գտնվող մեծ թվով անհատների, ովքեր խոսում են նույն օտար առոգանությամբ: Դա կարող է տեղի ունենալ, օրինակ, լեզվական կամ ազգային սահմանների երկայնքով: Այնուհետեւ հատկանիշը կարող է ներթափանցել լեզվական տարածքներ ավելի ու ավելի մեծ ռեզոնանսով
(4) Դիտարկում հարմարվողության արժեքի մասին
Եթե լեզվի հիմունքները զարգացել են ի պատասխան բնական ընտրության ճնշումների, արդյոք արդարացի կլինի՞ ենթադրել, որ լեզվի ներկա էությունը ինչ-որ առումով օպտիմալ լուծում է: Նման պնդումներ են արվել, մասնավորապես՝ կապված բնական
{390}
լեզուների ավելորդության եւ տեղեկատվության փոխանցման կարողությունների չափումների հետ: Բայց բացատրությունները միշտ հետպատու (post hoc) են. լեզուները օպտիմալ են՝ հաշվի առնելով մարդու բնույթը։ Բայց եթե լեզվի բնույթը մասամբ մարդու բնույթն է, ինչպես այստեղ է առաջարկվում, ապա այս պնդումները դառնում են տավտոլոգիա։ Արդյո՞ք մարդու էությունը, ներառյալ նրա լեզուն, ինչ-որ առումով օպտիմալ է: Սա դառնում է ոչ թե գիտության, այլ կրոնի հարց: Մեր ներկա դարաշրջանը այն վերջնական նպատակը չէ, որին ձգտել է էվոլյուցիան, եւ մենք կյանքի շարունակականության ընդամենը մեկ փուլում ենք: Մարդու էվոլյուցիան կանգ չի առել, եւ մենք չենք կարող ասել՝ անցյալը, ներկան կամ ապագան ինչ-որ կերպ օպտիմալ են:
Այնուամենայնիվ, կա ավելի հետաքրքիր հարց. Ո՞րը կարող է լինել ռեզոնանսային երեւույթի հարմարվողական արժեքը: Ռեզոնանսը եզակի չէ մարդու համար, ինչպես վերեւում նշվեց (v): Սա կենդանական աշխարհի զարգացման կրիտիկական ժամանակաշրջանների հետ կապված բազմաթիվ սոցիալական մեխանիզմների հավաքածուից վերցված հատուկ մի տեսակի առանձնահատկությունն է: Ըստ երեւույթին, համախմբվածության մեխանիզմների համադրությունը կրիտիկական ժամանակաշրջանի միաժամանակյա զարգացման հետ բազմիցս զարգացել է ինքնուրույն: Ֆիզիոլոգիական եւ վարքային մանրամասները, որոնք հնարավոր են դարձնում ռեզոնանսը, չպետք է նույնը լինեն տարբեր տեսակների մեջ: Հավանաբար, մարդը եզակի է միայն այն առանձնահատուկ ձեւով, որով նա հասել է ռեզոնանսի եւ այն յուրօրինակ վարքագծին, որին դա վերաբերում է:
Ռեզոնանսի էվոլյուցիոն կրկնությունը քիչ կասկած է թողնում, որ այն ունի որոշ ընտրողական առավելություններ: Ի՞նչ են կարող դրանք լինել: Կաթնասունների շրջանում ձայնային ազդանշանային համակարգերի ուսումնասիրությունը մեզ տալիս է սակավ հուշումներ: Այլ կաթնասունների մեծ մասի ձայները կարող են զարգանալ օնտոգենետիկորեն սոցիալական շփման բացակայության դեպքում: Չնայած նրան, որ հաղորդակցական վարքագիծը դեռեւս առկա չէ ծննդյան ժամանակ, այն անխուսափելիորեն կզարգանա տեսակների հասունացման իմմանենտ օրենքների համաձայն (համապատասխան ֆիզիկական եւ սոցիալական միջավայրի առկայության դեպքում), եւ չափահաս կենդանին կունենա իր համար հասանելի տեսակի հատուկ ազդանշանային ռեպերտուար: Մարդու (ինչպես նաեւ թռչունների որոշ տեսակների մոտ) հաղորդակցության զարգացումն ունի այլ օնտոգենեզ։ Այստեղ հակումը հասունանում է նույնքան անխուսափելիորեն, բայց ակտուալացումը կապված է շրջակա միջավայրի հանգամանքների նկատմամբ հարմարվողական հատկանիշի հետ: Դա զարգացման երկփուլ գործընթաց է. առաջին փուլում վերարտադրողական շեղումների հանդուրժողականությունը փոքր է, իսկ երկրորդում՝ մեծ: Հանդուրժողականության մակարդակների այս պառակտումը կարող է կարեվոր հետեւանքներ ունենալ վարքագծի էվոլյուցիայի համար:
Տարբերությունների նկատմամբ հանդուրժողականությունը, հավանաբար, հակադարձորեն կապված է շփման համակարգի բարդության եւ, հետեւաբար, տեսակի համար հասանելի հաղորդագրությունների ռեպերտուարի հետ: Եթե շփման համակարգը շատ բարդ է, բայց չկա հարմարվողական հատկություն, եւ վարքագծի ամբողջ օրինաչափությունը առաջանում է մեկ փուլով կարծր զարգացման ընթացքում, ցանկացած
{391}
միջինից փոքր կենսաբանական շեղումը, հավանաբար, կփոխի օրինաչափությունների ընկալունակ եւ արտադրողական կարողությունները՝ այդպիսով դարձնելով ոչ կատարյալ կրկնօրինակվող անհատներին անհաղորդ, եւ հաղորդակցման այս դժվարությունը կարող է խանգարել նրանց շփվել խմբի հետ: Հետեւաբար, շատ բարդ համակարգի կատարյալ պահպանումը պահանջում է շատ ցածր հանդուրժողականություն, որն իր հետ բերում է թափոններ՝ անհատների բացառման պատճառով: Թափոնները կարող են կրճատվել միայն այն դեպքում, եթե բարձրացվի հանդուրժողականությունը, բայց քանի որ դա թույլ կտա ընդունելու ավելի ցածր կարողություններ ունեցող անձանց, վարքագծի բարդության ընդհանուր մակարդակը կամ չափանիշը կնվազեցվի եւ կհավասարեցվի այնքան ժամանակ, մինչեւ հասնի այն փուլը, որտեղ հաղորդակցությունը կարող է իրականացվել ցանկացած կոպիտ միջոցով. մոտավորություն տվյալ ձայնային օրինաչափությանը: Այսպիսով, շփման համակարգերը, որոնք հասունանում են մեկ փուլի գործընթացում, ունեն իրենց բարդության մակարդակը, որը հավասարակշռված է վերարտադրողական համայնքի համար անհատների կորստի եւ թափոնների ռիսկի հետ:
Երկաստիճան զարգացումը ռեզոնանսային երեւույթի ներդրման միջոցով որոշակիորեն շրջանցում է խնդիրը։ Գաղտնի կառուցվածքը պարզապես հակում է (դեռեւս ձեւ չունեցող): Լեզվական պատրաստակամությունը պարզունակ փուլ է, որի վերջնական տարբերակումը դեռ առջեւում է: Թերեւս այս փուլում ճշգրիտ կրկնօրինակումը ավելի հեշտ է ձեռք բերվում այս պարզունակության պատճառով, եւ, հետեւաբար, շեղումների նկատմամբ հանդուրժողականությունը, թեեւ ցածր է, դեռեւս կարեվոր խնդիր չէ: Անհատի հասունացման հետ տարբերակման վերջին փուլերը մոտենում են եւ ակտուալացման գործընթացը վերածում է թաքնված կառուցվածք իրացվածի: Բայց այս երկրորդական գործընթացում շեղումների նկատմամբ հանդուրժողականությունը շատ բարձր է. ռեզոնանսի միջոցով անհատը կարող է հարմարվել բազմաթիվ իրավիճակների, կարող է ձեւավորել իրացված ձեւը իրեն շրջապատող ձեւերի համաձայն: Հանդուրժողականության այս աճի միջոցով անհատների համայնքից դուրս մնալու ռիսկը նվազում է, մինչդեռ, միեւնույն ժամանակ, համակարգի բարդության սահմանափակումները քչանում են: Տարբերությունների ավելի լայն շրջանակ է թույլատրվում, եւ դրանից դուրս հաղորդակցման համակարգերը կարող են զարգանալ հատուկ մեխանիզմներով, որոնք ստեղծում են հաղորդագրությունների գրեթե անսահմանափակ ռեպերտուարներ՝ ի շահ սոցիալական համերաշխության եւ խմբի կառուցվածքաին կազմակերպման:
Ուշադրություն դարձնենք, որ մարդու ռեզոնանսային երեւույթը իրականում նրա յուրահատուկ եւ տեսակին հատուկ օնտոգենետիկ պատմության մի կողմն է: Ռեզոնանսը կապված է հետծննդյան հարաբերական անհասության հետ եւ վաղ ու ուշ մանկության երկարացման ուղեկցողն է, այնպես որ շրջակա միջավայրի ազդեցությունները (շրջակա միջավայրում առկա օրինաչափությունների ձեւավորումը) կարող են իրականում մուտք գործել ձեւավորման գործընթաց: Չորրորդ գլխում մենք մատնանշել էինք, թե որքանով է մարդը յուրահատուկ այս տեսակետից: Այստեղ, ուրեմն, մենք ունենք խիստ ենթադրական ռեակցիաների շղթա: Գենետիկական փոփոխությունները կարող են հանգեցնել զարգացման յուրահատուկ պատմության, որտեղ հաղորդակցման պատրաստակամությունը տարանջատվում է ակտուալացման գործընթացից, այնպես որ թաքնված կառուցվածքը
{392}
տարբերվում է իրացրածից՝ յուրաքանչյուրն ունի վերարտադրողական շեղումների նկատմամբ իր հանդուրժողականության մակարդակը: Թեեւ առաջին մակարդակի նկատմամբ հանդուրժողականությունն իջեցվել է, սակայն երկրորդ մակարդակի նկատմամբ բարձրացել է, այդպիսով նոր հնարավորություններ բացելով հաղորդակցության համակարգում կենդանաբանական աննախադեպ բարդությունների զարգացման համար:
E. ՆԵՐԿԱՌՈւՅՑ ՄԵԽԱՆԻԶՄՆԵՐ
Կար ժամանակ, երբ «բնածինությունը» արգելված հասկացությունների ցանկում էր։ Շատ բան է փոխվել տեխնիկական տերմինների պաշտոնական գրաքննության մեջ, բայց դեռ կան շատ գիտնականներ, ովքեր բնածին որեւէ բանի դրույթը համարում են խելացի աճպարարություն, որը թույլ է տալիս դրույթի կողմնակցին «իսկապես գիտական» հետազոտություններ կատարել: Այս դիրքորոշումը, մեղմ ասած, տարօրինակ է: Օրգանիզմները կյանք կոչվող շղթայական ռեակցիայի կապեր են: Բոլոր կենդանի ձեւերը ածանցվել են այս երեւույթից եւ իրենց մեջ են կրում դրա սկզբունքը. կյանքն ինքնին օրգանիզմների ներհատուկ սկզբունքն է։ Ներկայումս կենսաբանությունը ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ պարզելու գործիք, թե ինչպես են ի ծնե ձեւավորվում տարբեր ձեւեր, եւ դա ներառում է շրջակա միջավայրի ուժերին արարածի արձագանքների նկարագրությունը: Այս ռեակցիաների ուսումնասիրությունը մեզ ի վերջո չի ազատում բնածին հատկանիշների առաջադրումից, այլ պարզապես բացահայտում է բնածին կառուցվածքների իսկական բնույթը: Բնածին մեխանիզմների հայտնաբերումն ու նկարագրությունը հիմնովին էմպիրիկ ընթացակարգ է եւ ժամանակակից գիտական հետազոտության անբաժանելի մասն է:
Լեզվի հետ առնչությունը լավագույնս երեւում է, եթե քննարկումից բաց թողնենք խոսքի եւ շարժման արտադրության խնդիրը եւ կենտրոնանանք լեզվի ըմբռնման վրա՝ որպես օրինաչափությունների ճանաչման հատուկ ձեւ: Սա կոնկրետ եւ շոշափելի խնդիր է, ինչպես ցույց է տրվել մեքենաների ստեղծման վերջին ջանքերում, որոնք կարող են չխմբագրված անգլերենի տեսքով պատասխանել դրան տրված հարցերին: Սինտակտիկ օրինաչափությունների ճանաչումը հնարավոր չէ իրականացնել վիճակագրական հավանականության հիման վրա (Chomsky and Miller, 1963; Chomsky, 1963; Miller and Chomsky, 1963): Շարահյուսության հիմքում ընկած կանոնները (որոնք նույնն են հասկանալու եւ խոսելու համար) շատ հատուկ տեսակի են, եւ եթե մարդը կամ մեխանիկական սարքերը չեն մշակում մուտքային նախադասությունները այս կանոններին համապատասխան, մուտքի տրամաբանական, պաշտոնական վերլուծությունը կլինի թերի, ինչը կհանգեցնի սխալ կամ պատահական պատասխանների: Երբ ասում ենք, որ կանոնները պետք է ներկառույց լինեն վերլուծող քերականական սարքի մեջ, մենք վերագրում ենք հատուկ կառուցվածքային հատկություններով ապարատի կամ, այլ կերպ ասած, որոշակի ներքին կազմակերպման առկայություն: Որոշ իմաստով բոլոր օրգանիզմները ինքնակազմակերպվող համակարգեր են, եւ, հետեւաբար, մեր առջեւ ծառացած հարցը հետեւյալն է. «Ո՞րն է ազատության աստիճանը, որով ձեւավորվում է լեզվի մշակման համար անհրաժեշտ կոնկրետ
{393}
կազմակերպությունը»: Եթե ազատությունն անսահմանափակ լիներ, ապա մարդու էությունը անսահմանափակ կլիներ իր կարողություններով: Սա պետք է մերժվի ակնհայտ պատճառներով: Անսահմանափակ կարողություններով այլ օրգանիզմ չկա, եւ մենք արդեն երկար ժամանակ է, որ չենք հավատում, թե մարդը տարբերվում է այլ արարածներից նման հիմնարար ձեւերով: Իրականում մենք չենք կարող մտածել մի սարքի մասին` բնական կամ արհեստական, որը բոլորովին զերծ է կառուցվածքային սահմանափակումներից: Լավագույնս, մենք կարող ենք ենթադրել, որ որոշակի մեխանիզմ կարող է իրեն կազմակերպել մեկից ավելի ձեւերով (այսինքն, այն կարող է ի վերջո գործել մի շարք հնարավոր եղանակներից որեւէ մեկով, կախված մուտքային որոշակի պայմաններից): Այս ձեւակերպումը պարզ է դարձնում, որ ամեն դեպքում մենք պետք է ենթադրենք հատկանշվող բնութագրերով կենսաբանական մատրիցա, որով որոշում է օրգանիզմի վրա գործող ցանկացած ազդեցության արդյունքը:
Ինչ վերաբերում է լեզվին, մենք կցանկանայինք իմանալ, թե որքան նեղ է սահմանված կենսաբանական մատրիցը: Սա ամբողջովին էմպիրիկ հարց է, եւ նպատակը ոչ թե պարզելն է, թե արդյոք միջավայրը անհրաժեշտ է (պարզ է, որ անհրաժեշտ է) եւ նույնիսկ ոչ թե որքանով կամ ինչով է այն նպաստում լեզվի զարգացմանը (պատասխանները չափազանց պարզ են, որպեսզի շատ ուշադրության արժանանան). միակ հիմնովին հետաքրքիր հարցն է պարզել լեզվի մշակման համար ներքին կազմակերպման ընդհանուր եղանակների հնարավոր այլընտրանքների տիրույթը: Ներկայումս մենք ունենք միայն անուղղակի հուշումներ (լեզվի ունիվերսալներ, լեզվի սկզբնավորման ընդհանուր տարիք եւ լեզվի յուրացման համընդհանուր ռազմավարություն), եւ դրանք վկայում են հիմքում ընկած մատրիցայի մեծ առանձնահատկությունների մասին:
Այս մեկնաբանությունների լույսի ներքո հարցնենք. «Ի՞նչն է բնածին լեզվական վարքագծում»: Հիմնականում դասակարգման եղանակները, ինչպես քննարկվել են Յոթերորդ եւ Ութերորդ գլուխներում: Սա թաքնված կառուցվածքի կողմերից մեկն է: Բնածին է նաեւ ակտուալացման գործընթացի ընդհանուր եղանակը, բայց ոչ թե իրացված կառուցվածքի մասնակի հատկանիշները: Այսպիսով, ոչ մի հատկանիշ, որը բնորոշ է միայն որոշ բնական լեզուների, լինի դա շարահյուսության, կամ հնչյունաբանության, կամ էլ իմաստաբանության հատկանիշ, մենք բնածին չենք համարում: Այնուամենայնիվ, կան բազմաթիվ պատճառներ ենթադրելու, որ այն գործընթացները, որոնց միջոցով ձեւավորվում է բնական լեզվի արտաքին, իրացված կառուցվածքը, խորը արմատավորված են, մարդ-տեսակին հատուկ են, մարդու կենսաբանական բնածին հատկություններ են:
{394}
F. ՀՂՈՒՄՆԵՐ
Chomsky, N. (1963), Formal properties of grammars, in Handbook of Mathematical Psychology, R. D. Luce, R. R. Bush, and E. Galanter (eds.), Vol. II, John Wiley and Sons, New York.
Chomsky, N. and Miller, G. A. (1963), Introduction to the formal analysis of natural languages, in Handbook of Mathematical Psychology, R. D. Luce, R. R. Bush, and E. Galanter (eds.), Vol. II, John Wiley and Sons, New York. Cowgill, W. (1963), A search for universals in Indo-European diachronic morphology, in Universals of Language, J. H. Greenberg (ed.), M.I.T. Press, Cambridge, Mass.
Hockett, C. F. (1950), Age-grading and linguistic continuity, Language 26:449457.
Hoenigswald, H. M. (1963), Are there universals of linguistic change? in Universals of Language, J. H. Greenberg (ed.), M.I.T. Press, Cambridge, Mass. Miller, G. A. and Chomsky, N. (1963), Finitary models of language users, in Handbook of Mathematical Psychology, R. D. Luce, R. R. Bush, and E. Galanter (eds.), Vol. II, John Wiley and Sons, New York.
Sapir, E. (1921), Language: an introduction to the study of speech, Harcourt, Brace and World, New York.
{395}
Հավելված
Թարգմանության ժամանակ հավելված Եզրույթների եւ Գրականության ցանկերը:
G. Եզրույթներ
Ավտոխտոն – տեղաբնակ. կենդանի, բույս, ևն, որն իր առաջացման օրից գոյատեւում է նույն վայրում
Արգելակիչ (inhibitor) - նյութ (կամ բարդ մոլեկուլային կառույց), որը դանդաղեցնում կամ կանխում է որոշակի քիմիական կամ այլ գործընթաց, կամ որը նվազեցնում է որոշակի ռեակտիվ նյութի, կատալիզատորի կամ ֆերմենտի ակտիվությունը:
Աֆազիա (հուն՝ ἀ φάσις, ἀ - ժխտում, φάσις - ասույթ) - խոսելու ընդունակության լրիվ կամ մասնակի կորուստ, որը գլխուղեղի կեղեւի որոշակի բաժինների ախտահարման հետեւանք է։
Էթոլոգիա - կենդանաբանության բաժին, որն ուսումնասիրում է ինչպես կենդանիների վարքագիծը ֆիզիոլոգիական, գենետիկական, հոգեբանական էվոլյուցիաի տեսանկյունից:
Էպիգենետիկ - բջիջների այնպիսի ֆունկցիաներ, որոնք կայունություն են ցուցաբերում առանց ԴՆԹ-ի ներգրավածության:
Իզոգլոս - նույնաբան, զուգաբան՝ գիծ բարբառագիտական քարտեզի վրա, որ ցույց է տալիս առանձին լեզվական երևույթի տարածման սահմանը:
Խորհրդանիշ (symbol) - Խորհրդանիշը լայն հասկացություն է, որը ներկայացնում կամ փոխարինում է մեկ այլ բան, հաճախ վերացական կամ իրենից ավելի մեծ: Խորհրդանիշները կարող են լինել տեսողական, ֆիզիկական կամ փոխաբերական: Դրանք հիմնված են լրացման սկզբունքի վրա եւ պահանջում են գիտակցված ասոցիացիա իրենց իմաստն ամբողջությամբ հաղորդելու համար: Խորհրդանիշերը հաճախ ունենում են ինչպես բացահայտող, այնպես էլ քողարկող գործառույթներ, եւ դրանց մեկնաբանումը կարող է պահանջել դիտորդի ակտիվ համագործակցություն, մշակութային ենթատեքստի իրազեկություն: Նշաններն ու նշանակները կարող են ավելի պարզ լինել իրենց իմաստով եւ սովորաբար նրանց նշանակությունը ենթատեքստից անկախ է: Խորհրդանիշը հաճախ կարող է արտահայտել այն ամբողջ հայեցակարգը, որը ներկայացնում է, մինչդեռ նշանը սովորաբար ընկալվում է որպես թերի ներկայացում:
Ծայրամասային անատոմիա (Peripheral Anatomy) - կենտրոնական նյարդային համակարգից դուրս գտնվող կառույցները (եւ նրանց ուսումնասիրությանը), որոնք ներառում է ուղեղը եւ ողնուղեղը: Այս կառույցները պատասխանատու են ազդանշանների փոխանցման եւ մարմնի գործառույթների վերահսկման համար: Օրինակ` տեսողական եւ լսողական համակարգերը:
Հարաբերակ (correlate) - երկու կամ ավելի կապված կամ փոխլրացնող բաներից յուրաքանչյուրը:
Նեոտենիա (մանկատեւում) - օրգանիզմի, սովորաբար կենդանու, ֆիզիոլոգիական կամ սոմատիկ զարգացման հետաձգում կամ դանդաղեցում։ Ժամանակակից մարդկանց մոտ նեոտենիան ավելի նշանակալի է, քան մյուս պրիմատների մոտ։
Նշան (sign) - Նշանն այն ամենն է, որը թարգմանչին հաղորդում է իմաստ, որն ինքնին նշանը չէ: Նշանաբանության մեջ նշանները կարելի է դասակարգել տարբեր կատեգորիաների՝ ներառյալ սրբապատկերներ, ինդեքսներ եւ խորհրդանիշներ: Նշանները հաճախ օգտագործվում են կոնկրետ ինչ-որ բան ներկայացնելու կամ մատնանշելու համար, եւ դրանք կարող են լինել տեսողական, լսողական կամ ժեստային: Նշանները հիմնականում օգտագործվում են հաղորդակցության համար, խորհրդանիշները՝ ներկայացման համար, իսկ նշանակները՝ նույնականացման կամ իսկորոշման համար:
Նշանակ (token) - սովորաբար ֆիզիկական առարկա է, որը ներկայացնում է ավելի մեծ հայեցակարգի մասնակի կամ սահմանափակ ասպեկտ: Ի տարբերություն խորհրդանիշների, նշանակները, ընդհանուր առմամբ, անբավարար են իրենց ներկայացրածի ամբողջականությունը արտահայտելու համար: Որոշ համատեքստերում նշանակները կարող են դիտվել որպես պարզունակ կամ նույնիսկ ոչ ադեկվատ ներկայացումներ:
Պրեֆորմիզմ (լատին․՝ praeformare - նախաձեւավորել) – նախկինում (XVIII դ.) տարածված կենսաբանական ուսմունք, որի համաձայն օրգանիզմները զարգանում են կառուցվածքով իրենց նման, բայց փոքր օրգանիզմներից։ Այսինքն, կենդանիների սաղմը ոչ թե կառուցվում է սեռական բջիջների միավորման, ստացված բջջի պատճենավորման եւ տարբերակման ընթացքում, այլ ուղղակի մեծանում չափսերով:
Սպիրանտ - շփական. Բաղաձայն հնչյուն, որը կազմվում է արտասանական գործարանների մերձեցման հետեւանքով ստացված ճեղքով անցնող օդի շփումով:
Ֆետալիզացիա (պտղականացում) - համեմատաբար ավելի «ցածր» ձեւերի զարգացման ընթացքում առկա պարագաների պահպանում ավելի բարձր «ձեւերի» հետծննդյան կյանքում. օրինակ` մարդու (նորածին) գանգը ավելի նման է նորածին գորիլայի պարզունակ գանգին, քան մեծահասակ մարդու խիստ մասնագիտացված, զանգվածային գանգին:
H. Գրականություն
J.J. von Uexküll. A Foray into the Worlds of Animals and Humans: With A Theory of Meaning, Minneapolis/London: University of Minnesota Press, 2010
J.J. von Uexküll. Theoretical Biology, New York: Harcourt, Brace & Co., 1926
L.F. Brosnahan. The Sounds of Language: An Inquiry into the Role of Genetic Factors in the Development of Sound Systems. Cambridge [England] : W. Heffer, 1961
Comments