Խոսքի մաս

Ցանկ

Տեսություն

«Լեզուն արտաքին աշխարհի առարկաների, հատկանիշների անվանումների, դրանց ցույց տվող բառերի գումար կամ շղթա չէ. այդ անվանումներից բացի լեզուն արտահայտում է նաև նրանց տարբեր հարաբերությունները, այլև խոսողի վերաբերմունքը: Այս երեք կողմերը իրենց արտացոլումն են գտել նաև խոսքի մասերի մեջ, և այդ պատճառով համապատասխանաբար գոյություն ունեն երեք տարբեր բնույթի խոսքի մասեր: Դրանք են` նյութական իմաստ ունեցող (գոյական, ածական, թվական, դերանուն, բայ, մակբայ), հարաբերություններ արտահայտող (կապ, շաղկապ), խոսողի վերաբերմունք արտահայտող խոսքի մասեր (եղանակավորող բառեր, ձայնարկություններ)» [Աբր1974::27-28]: Խոսքի մասերի այսպիսի ստորակարգումը կարելի է հետեւյալ գծագրով ներկայացնել [Աբր1974::32|33 հիման վրա]`

Բովանդակությունը կոդավորվում է արտահայտության պլանում ինչպես գոյաբանական-տրամաբանական նշաններով` բառերով, այնպես էլ քերականական նշաններով` մասնիկներով ու տոներով, եւ սրանց համակցություններով: Ի վերջո, խոսքը ծավալվում է որպես տեքստային (բանավորը` խոսային) բառաձեւերից կառուցված բառակապակցությունների հարադրություն: Վերլուծական լեզուներում (օրինակ` Չինական ընտանիք) բառերը (այս լեզուների համար բառ հասկացության օգտագործումը տեսականորեն ճիշտ չէ) անփոփոխ են. հարացուցային թեքումները բացակայում են: Համադրական բնական լեզուներում, որոնց կարգին է պատկանում բնական լեզուների մեծամասնությունը, կոդավորումը արվում է թվարկված բոլոր միջոցներով:

Որոշ լեզվաբաններ, ընդլայնելով հոլով հասկացությունը, կապի եւ գոյականի հարադրությունները համարում են վերլուծական հոլովաձեւ (տես քննարկումը, ինչպես նաեւ այս տեսակետի կողմ եւ դեմ գրականության հղումները [Ili2007::37-42]): «Խոսքի մասերի` բառերի որոշ խմբեր լինելու դրույթը պետք է հասկանալ պայմանականորեն: Եթե մի կողմ թողնենք այն կարծիքը, որ իսկական բառը քերականորեն ձևավորված (լինի այն համադրական թե վերլուծական բաղադրություն) բառն է, և որ հետևաբար, խոսքի մասերի դասակարգումը պետք է լինի շարահյուսական նվազագույն միավորների դասակարգում (Է. Աթայան), ապա հարկավոր է նկատի առնել, որ խոսքի մասեր դիտվող շատ միավորներ ոչ թե բառեր են, այլ բառախմբեր (հմմտ. բայաձևեր` գրել տված է լինում, եղանակական բառեր` կարծես թե, շաղկապներ` ոչ միայն – այլև և այլն): Այսպիսով, բառային միավորների հասկացությունը պետք է տարբերել բառերի հասկացությունից: Խոսքի մասերը ոչ թե բառերի խմբեր են, այլ բառային միավորների խմբեր» [Ջահ1974::133]:

---

[ToDo: Հետազոտել խոսքի մասերի ենթադասերը]

Խոսքի մասերի ենթադասերը

Գրեթե (՞) բոլոր լեզուներն ունեն գոյական եւ բայ, բայց այս երկուսից դուրս տարբեր լեզուների միջեւ կան զգալի տարբերություններ: Օրինակ:

• Ճապոներենն ունի ածականների երեք դաս

• Չինարենը, կորեերենը, ճապոներենը եւ վիետնամերենն ունեն անվանական դասակարգիչների դաս (մի բոքոն հաց (՞), կտոր մը երկինք (՞)):

• Մի շրք լեզուներում ածականն ու մակբայը կամ ածականն ու բայը (վիճակային բայ) չեն տարբերում

Դասեր

Ստորեւ ներկայացված դասակարգումը կամ դրա աննշան ընդարձակումները դեռեւս պահպանվում են բառարանների մեծ մասում

1. Գոյական (անուններ)`

   1. Բառ կամ բառատարր, որը նշանակում է որեւէ վերացական (վերացական գոյական, օրինակ՝ տուն (home)) կամ կոնկրետ էություն (կոնկրետ գոյական, օրինակ՝ շենք (house)). մարդ (ոստիկանության սպա, Մայքլ), տեղ (ափամերձ, Լոնդոն), բան (վզկապ, հեռուստացույց), գաղափար [վիճակ (՞)] (երջանկություն) կամ որակ (քաջություն): Գոյականները կարող են դասակարգվել նաեւ որպես հաշվելի (հաշուական) կամ անհաշվելի գոյականներ

2. Դերանուն (փոխարինում կամ վերատեղավորում)

   1. գոյականի (եւ ածականի` անվանական ձեւի) կամ գոյական արտահայտության փոխարինող (նրանք, նա): Դերանունները նախադասությունները դարձնում են ավելի կարճ և պարզ, քանի որ դրանք փոխարինում են գոյականներին:

3. Ածական (նկարագրում, սահմանափակում է)

   1. գոյականի կամ դերանվան (՞) փոփոխիչ (մեծ, քաջ): Ածականները ավելի ճշգրտում մեկ այլ բառի (գոյական) իմաստը:

4. Բայ (նշում է դառնալը կամ լինելը)

   1. գործողություն (քայլել), պատահույթ (պատահել) կամ վիճակ (լինել) նշանակող բառ: Առանց բայի չկա ստորոգում կամ նախադասություն

5. Մակբայ (նկարագրում, սահմանափակում է)

   1. ածականի, բայի կամ այլ մակբայի (շատ, բավականին) փոփոխիչ։ Բայերը լեզուն ավելի ճշգրիտ են դարձնում:

6. Կապ (վերաբերում է)

   1. բառ, որը բառերը միմյանց հետ կապում է եւ ապահովում է ձեւաշարակարգային համաձայնեցումը նախադասության մեջ

   2. [կապը, որ ճշտում է տարածաժամանակային, ինչպես նաեւ չափաքանակային հարաբերություններ (իմաստույթի բարդ հոլովային ձեւը սահմանելուց եւ ընդունելուց հետո կապը ոչ թե նախադասության, այլ` ածանցի նման, խոսքի մասի բաղադրիչ է դառնում)]

7. Շաղկապ (միացնում է)

   1. շարահյուսական միակցիչ; կապում է բառերը, արտահայտությունները կամ կետերը (և, բայց): Շաղկապները կապում են բառերը կամ բառերի խումբերը

   2. [շաղկապը խոսքը կազմող բառերի եւ բառակապակցությունների տրամաբանական հարաբերություններ է արտահայտում:]

8. Ձայնարկություն (արտահայտում է զգացմունքներ և հույզեր)

   1. զգացմունքային ողջույն կամ բացականչություն (Հուզա, Ավաղ): Միջնորդությունները արտահայտում են ուժեղ զգացմունքներ և հույզեր:

9. Հոդ (նկարագրում է, սահմանափակում)

   1. որոշակիության (-ը, -ն) կամ ստացականության (-ս,-դ, -ն) քերականական նշագրում: Հոդ միշտ չէ, որ նշված է խոսքի մասերի մեջ։ Որոշ քերականների կողմից այն համարվում է ածականի տեսակ կամ երբեմն օգտագործվում է «որոշիչ» (ավելի լայն դաս) տերմինը [հոդ, հոդված` article]։

Խոսքի մասերի սահմանազերծումը

Խոսքի մասերի սահմանները աղոտ են: Համատեքստից դուրս վերցված բառախումբը հաճախ անհնար է որեւէ մի խոսքի մասի հատկացնել: Բանն այն է, որ չ’կա հատկանիշների մի որեւէ բազմություն, որոնցով հնարավոր լինի բառերը միանշանակորեն բաժանել գոյակնների, ածականների, թվականների, մակբայների, դերանունների, ևն: Մենք միյան կարող ենք ասել, որ գոյականները հիմնականում նշանակում են վիճակներ (առարկաներ), ածականները` վիճակների հատկություններ, թվականները` նույնանման վիճակների քանակ, դերանունները` վերոբերյալ ձեւերի ցուցիչներ, բայերը` վիճակների փոփոխություններ, մակբայները` այդ փոփոխությունների ձեւերը, կապերը` վիճակների գոյաբանական եւ տարածաժամանակային, իսկ շաղկապները` տրամաբանական հարաբերությունները: Այս հատկանիշներով որոշված խոսքի մասային բազմությունների սահմանները որոշ դեպքերում ոչ թե աղոտանում, այլ պարզապես անհետանում են: Բառերի որոշ խմբեր կարող են ե՛ւ վիճակ, ե՛ւ վիճակների հատկանիշ արտահայտել, քանի որ գոյաբանորեն վիճակները, նրանց փոփոխության արդյունքը եւ փոփոխության մասնավոր ձեւը` անփոփոխությունը (վիճակում մնալը), եւ հատկանիշները փոխարկելի են: Օրինակ` մեծ, մեծացած, կամ անվանում (կառավարում, ևն), որը կարող է ե՛ւ վիճակ (գոյական) լինել, ե՛ւ վիճակի փոփոխություն (բայաձեւ): Հայտարարություն բառը կարող է նշանակել ե՛ւ առարկա (պատին կպցրած հայտարարություն), ե՛ւ գործողություն (կարանտին հայտարարել). երկու դեպքում էլ բառը գոյական է: Հայտարարություն եւ հայտարարել բառաձեւերը հոմանիշներ են:

Վերոբերյալ բարդություններին ավելացնենք եւս մի քանի օրինակներ ամփոփիչ ցուցակում`

1. Հոմանիշություն` մեծ եւ մեծացած, հայտարարություն եւ հայտարարելը

2. Համանունություն` արագ մեքենա, արագ վազել. անվանում (նոր անվանում, նա անվանում է)

3. Բազմասեռություն` տարբեր խոսքի մասերին հատուկ բառաքերականական հատկությունների կրում`

   1. գոյականաբար գործածվող ածական, թվական, բայ` կարմիրը, մեկը, մոտենալը: Դիտարկում. Կարմիր բառը` որպես գույնի անվանում, գոյական է: Նման Դիտարկում կարելի անել նաեւ մեծ (չափի անվանում), վերեւ (դիրքի անվանում), ևն: Մեկը բառաձեւը գործածվում է նաեւ անհատ, անձնավորություն ինչպես նաեւ [հեռացված] Ենթակա` Մեկն ասի, այդ ինչ ես անում, իմաստներով

   2. դերբայական գոյականներ (գերունդիում)` փոխանցելիք, փոխանցում

   3. դերածականներ` փոխանցող, փոխանցած, փոխանցելի

4. Ածականաբար (որպես որոշիչ) գործածվող գոյականի հոլովաձեւ կամ բայաձեւ` բեղով (բեղավոր) մարդ, ուշացած գնացք,

5. Որպես կապ գործածվող

   1. ածական` հավասար

   2. մակբայ` հետո

   3. գոյական` ընթացքում, գծով, հետեւից, ևն

Ենթադասեր