Բազմիմաստություն

Ցանկ

Բազմիմաստություն

«Այն երևույթը, երբ լեզվական մեկ ձևով արտահայտվում է մի քանի միմյանց հետ առնչվող իմաստ, կոչվում է բազմիմաստություն, երբ բոլորովին տարբեր իմաստներ, կոչվում է համանունություն: Իսկ այն երևույթը, երբ տարբեր լեզվական ձևերով արտահայտվում է մեկ ընդհանուր իմաստ, կոչվում է հոմանիշություն» [Առա1979::193]: Ձեւի եւ իմաստի բազմակիության իրար հակառակ այս հարաբերությունները բարդացնում են բնական խոսքի վերլուծությունը, հատկապես, երբ առանձին վերցված բառաձեւն է դիտարկվում:

Երբ բազմիմաստությունը համակարգ բնույթի է, այսինքն՝ հատուկ է քերականական մի երեւույթի կամ դասի, այլ ոչ թե անհատ մի նշանի, այն չտարբերակվածություն է կոչվում:

Հոմանիշությունն առանձնապես վերլուծական բարդություն չի ներկայացնում: Վերլուծման խնդիրները բարդանում են բազմիմաստության եւ, հատկապես, չտարբերակվածության երեւույթների պատճառով:

Բազմիմաստությանը եւ հոմանիշությանը զուգահեռ կա բառաձեւի վերլուծման մի այլ բնույթի անմիանշանակություն, որը պայմանավորված է բառակազմական ձեւույթների սահմանների աղոտությամբ:

Հոմանիշություն

Հոմանիշները ձեւով տարբեր, իմաստով մոտ ձեւույթներ, բառաձեւեր կամ բառակապակցություններ են։ Ըստ իմաստի նույնականության աստիճանի՝ լինում են երկու տարատեսակի՝ նույնանիշներ եւ համանիշներ։ Հոմանիշների օրինակներ են [Առա1979::201-208]`

1. նույնանիշ բառեր`

   1. նույն իմաստը եւ նույն գործառությունն ունեցող բառեր՝ արեւ - արեգակ, քաջ - արի – խիզախ.

   2. նույն իմաստը, բայց տարբեր գործառությունն ունեցող բառեր՝ այտ-թուշ, թագավոր-արքա.

2. համանիշ բառերը խմբավորվում են`

   1. ըստ գործառության`

      1. տարբեր ոճերի պատկանող` անխելք, հիմար, դմբո, սարսաղ.

      2. լեզվի տարբեր շերտերին պատկանող` դաժան, անգութ, անսիրտ, անողորմ, անագորույն, դժնի, դժնդակ.

   2. ըստ իմաստային սաստկության` նեղանալ, զայրանալ, բարկանալ, չարանալ, կատաղել, փրփրել, դիվոտել.

   3. ըստ հուզաարտահայտչական եղանակների` ուտել, խժռել, լափել, փորը լցնել, զխտկվել.

   4. ըստ կազմության`

      1. բառային (պարզ, համադրական, հարադրական բառերը ներառյալ)` ձանձրացնել, գլուխը տանել, համը հանել.

      2. բառադարձվածային՝ հաջողվել - գլուխ գալ.

      3. դարձվածային՝ մի ձեռքը ծափ չի տա, մի ծաղկով գարուն չի գա, մի ծիծեռնակ գարուն չի բերի.

Հոմանիշ կարող են լինել կառուցվածքի բաղադրիչները` ձեւույթները, եւ բաղադրիչների համադրությունները (քերականական կառուցվածքները)`

1. ածանցները՝

   1. ածականի աստիճանականությունն արտահայտող` –գույն, - ամենա- ամենաբարձր, բարձրագույն.

   2. գոյականի հոգնակի թիվ կառուցող` -ներ, -եր, ևն (տե՛ս Ուղղական հոլով հատվածի Հոգնակի թիվ ենթահատվածը).

   3. տրական հոլովի` -ի, -ու, ևն (տե՛ս Տրական հոլով հատվածը).

   4. բացառական հոլովի -ից եւ ածականակերտ –ե` փայտ-ից, փայտ-ե (հոլովային ձեւը գործառական սահմանափակում չ’ունի, մինչդեռ փայտե տարբերակը չի կարող խնդրի դեր կատարել` պատրաստված փայտից).

   5. պատճառական, համընթացական եւ վաղակատար վերջածանցի եւ –ուցիչ ածանցի հաջորդականությունը` հոգն-եցն-ող, հոգն-եց-ուցիչ. արագ-ացն-ող, արագ-աց-ուցիչ.

   6. Բառակազմական-իմաստային` -ակ, -իկ, -ուկ նվազական-փաղաքշական ածանցները.

2. 2. բառաձեւային՝

   1. կանգնած եմ - կանգնել եմ.

   2. գրելու եմ - պիտի գրեմ, նկատելի է - նկատվում է.

3. բառակապակցական (նույն իմաստը` տարբեր հոլովաձեւեր)՝

   1. սեղանին (տրական) - սեղանի վրա [սեռական + կապ (մակբայ)].

   2. դարակում (ներգոյական) – դարակի մեջ [սեռական + կապ (մակբայ)].

   3. ընկերներով (գործիական ) – ընկերների հետ (սեռական + կապ)։

Համանունություն

«Համանունների շարքերը կազմված են երկու, երեք, չորս և երբեմն էլ հինգ կամ վեց բառերից. օրինակ` բութ (բթամիտ) և բութ (քերակ. կետադրանական նշան). փող (դրամ), փող (խողովակ), փող (վիզ, պարանոց). ակ (թանկագին քար), ակ (ակունք), ակ (անիվ), ակ (թոնրի օդանցք), ակ (հեղուկ կերակուրի մեջ գցվող ձավարեղեն, հատիկներ) և այլն» [Առա1979::210]:

Համանուններն առաջանում են բազմիմաստ բառերի իմաստների հեռացման կամ տրոհման, ինչպես նաեւ պատահական զուգադիպությունների հետեւանքով` լեռնապար - լեռների պար կամ լեռնային ապար [Առա1979::210]: Լեզվաբանները տարբերում են համանունների հետեւալ ձեւերը [Առա1979::211-214]`

1. լրիվ, երբ նույնական են բառաձեւի ե՛ւ ուղիղ, ե՛ւ բոլոր թեք ձեւերը, օրինակ` ափ, ժամ, լեռնապար

2. մասնակի, երբ բառերը պատկանում են տարբեր խոսքի մասերի, նույնական են բառի ուղիղ, բայց տարբեր ` թեքական ձեւերում. օրինակ` ավել` գոյական (իր) կամ մակբայ, համար` գոյական (թիվ) կամ կապ

3. խառը, երբ համանուն շարքի բառերը միմյանց նկատմամբ գտնվում են ե՛ւ լրիվ, ե՛ւ մասնակի համանունական հարաբերության մեջ. օրինակ` բուն` արմատ (գոյական), բույն(գոյական), իսկական (ածական)[AA1]

Համանունությունը բնորոշ է ոչ միայն լիարժեք բառերին, այլեւ ոչ ինքնուրույն ձեւույթներին` պարզ հիմքերին, ածանցներին:

Քանի որ ածանցների դեպքում խոսքը համանուն գործառույթների մասին է, ապա սա չտարբերակվածություն է: Թվարկենք նույնանուն իրույթները՝ որպես մասնակի համանունության (չտարբերակվածության) ենթատեսակներից մեկը: Քանի որ համարյա բոլոր այսպիսի իրույթները կազմված են նույնանուն ածանցներով, այս թվարկումը կ’հանդիսանա նաեւ չտարբերակվող ածանցների ցուցակ (նույնանուն ածանցների մեծամասնությունը բերված է Դ5.1 աղյուսակում):

Նույնանուն իրույթներն են`

1. անորոշ եւ վաղակատար դերբայները` սկսեց նստ-ել, նստ-ել էի (-ել վերջածանց).

2. անորոշ դերբայի սեռական եւ կատարելի դերբայի ձեւերը` գնալ-ու համար, գնալ-ու եմ (-ու վերջածանց).

3. դրական ըղձական ապառնի, III դեմք, եզակի եւ ժխտական դերբայի ձեւերը` պիտի տնկի, չի տնկի: Որոշ արմատների համար նաեւ ուղղականի (տնկ-ի) կամ սեռական (կար-ի) ձեւը, օրինակ` (-ի վերջածանց).

4. գոյականի հոգնակի եւ ըղձական անցյալի, III դեմք, եզակի դերբայի ձեւերը` երգ-եր գրեց, պիտի երգ-եր (-եր վերջածանց).

5. գոյականի ներգոյական հոլովի եւ անկատար դերբայի ձեւերը` առաջին ունկնդր-ում, նա ունկնդր-ում էր (-ում վերջածանց).

6. հոմանիշ բայերը կարող են խոնարհման նույնանուն ձեւեր ունենալ: Օրինակ` բանալ բայի այն ձեւույթները, որոնք կատարյալ հիմք են պահանջում` վաղակատար, նախընթացական, ևն (աղյուսակ Գ8.1), նույն են բացել բայի համար: Նման նույնանուն ձեւույթների լեմմավորումը խնդիր է առաջացնում. այդ ձեւերի համար պետք է երկու լեմմա նշել.

7. ային– ա. ածականակերտ` փող-ային, խաղ-ային (խաղ-ային իրավիճակ) եւ բ. դերբայակերտ` խաղ-ային (պիտի խաղ-ային) (-ային վերջածանց).

8. երկու` կարենալ եւ կարել բայերի համընթացական կար-ող ձեւը (-ող վերջածանց) [ToDo: կար-եց-ո՞ղ, կար-ող-ան-ա՞լ].

9. սեռականի եւ տրականի ստացական հոդ ունեցող ձեւերը (տե՛ս Ձեւաբանության ամփոփում հատվածի Հոլովում ենթահատվածը).

10. իր ներկայացնող գոյականների հայցական եւ ուղղական հոլովաձեւերը (ածանցազուրկ).

11. անձ ներկայացնող գոյականների հայցական-տրական հոլովաձեւերը (տրականի վերջածանցները).

12. ածական եւ հոդավոր գոյական` հորդ (առատ) եւ հոր-դ:

Համանուն ածանցներ, որոնք կազմում են ոչ համանուն խոսքի մասեր կամ իրույթներ`

1. ի -ածականակերտ` աղ-ի, ուղղական հոլով` ուղ-ի.

2. ան - ա. տրական հոլովի (առմ-ան) եւ բ. անցյալ կատարյալ դերբայի վերջածանց (օրինակ` տես-ան).

3. անք - ա. անձանց խմբերի հոգնակի` Մեժլում-անք, ոմ-անք եւ բ. բայահիմքերից եզակի` գոյականակերտ (դերանվանակերտ) վերջածանց, ինչպես նաեւ գ. անցյալ կատարյալի (I դեմք, հոգնակի)` մեծան-անք, բայաձեւ սերող վերջածանց:

4. իք - ա. գոյականի` գործ-իք, բ. ապառնի դերբայի` տանել-իք եւ գ. անցյալ կատարյալի (II դեմք, հոգնակի) վերջածանց (գործեց-իք).

5. իկ – ա. հոգնակի` մարդ-իկ, բ. նվազական` հայր-իկ (գոյական), գ. փաղաքշական` քաղցր-իկ (ածական), դ. գործողական` ռազմ-իկ, ե. հատկություն` անառ-իկ ածականակերտ.

6. ում – ա. ուղղական հոլովի (օրինակ` անվանում), բ. անկատար դերբայի (անվանում) եւ գ. ներգոյական հոլովի (օրինակ` նկարում) վերջածանց:

7. ա– ա. տրական հոլովում` աղջկ-ա եւ բ. անցյալ կատարյալ` եկ-ա (I դեմք, եզակի)։

8. ախ – ա. մակբայակերտ` հաճախ եւ բ. գոյականակերտ` շաղախ.

9. ուց – ա. մակբայակերտ` մանկուց եւ բ. գոյականակերտ` սպիտակուց.

10. գույն – ա. բարդ հիմքի բաղադրիչ` նարնջագույն, բ. ածականակերտ` մեծագույն

11. անի – գոյական` նամակ-անի, ածական` երկերես-անի

Նույնանուն արմատական, պարզ հիմքերի իմաստային տարբերությունը որոշվում է ածանցների օգնությամբ`

1. գն- պարզ հիմքը գնել ու գնալ բառարանային տարիմաստ ձեւերի արմատն է

2. կար- պարզ հիմքը կարենալ ու կարել բառարանային տարիմաստ ձեւերի արմատն է

Նույնանուն բառաձեւերի օրինակներ են`

1. արի – ածական, բայի հրամայական եղանակի ձեւ

2. պատում – գոյական` բանավոր խոսք, անկատար դերբայ` պատել բայի [ՀԲԲ1969::4.184], ներգոյական հոլովաձեւ` պատ բառի

3. հավելված – գոյական, նախընթացական դերբայ

4. տան – սեռական հոլովաձեւ (տուն) եւ ապառնի ըղձական եղանակի 3-րդ դեմքի հոգնակի բայաձեւը (տալ)

Անմիանշանակ վերլուծում

Անմիանշանակությունները կարելի է տեսակավորել հետեւյալ ձեւով`

1. միեւնույն բառաձեւը կարելի է ներկայացնել տարբեր ձեւույթների համակցություններով: Բերված օրինակները չեն ծածկում բոլոր դեպքերը (նույնիսկ ոչ մեծամասնությունը): Այս ցանկի նպատակն է ցուցադրել այս տեսակի անմիանշանակության բազմազանությունը`

   1. ն - [ն] – տուն - տու-ն (տու ծառ). ծնունդ, նամուս - բառավերջի գրույթները հոդեր չեն.

   2. ներ - [ն,եր] –տ-ներ - տն-եր (Դիտարկում. հայերենում չ’կան ձայնավոր չ’ունեցող անվանական հիմքեր, եթե ը-ն ձայնավոր համարենք: Այս օրինակը զուտ ձեւական է).

   3. [ա]կան - [[ա]կ,ա,ն] – Աբական - Աբ-ական - Աբակ-ան - Աբակա-ն (Հանրապետության մայրաքաղաք). Սրետենկա-ն - Սրետենկ-ան - Սրետեն-կան (Սրետենկա փողոց Մոսկվայում). տեսակ-ան-ի (ուղղական) – տես-ական-ի (գոյականորեն գործածվող բառի տրական).

   4. արան - [ար,ա,ն] – Անկարա-ն - Անկ-արան - Անկար-ան – Անկարան.

   5. եի - [ե,ի] – Մոնե-ի - Մոն-եի (Ֆրանսիացի նկարիչ).

   6. ան - [յ,ա,ն] – Ալտա-յան - Ալտայ-ան - Ալտայա-ն (Ալտայ երկրամասին հատուկ).

   7. վան - [վա,ն] – Օկինավա-ն - Օկին-ա-վան (ճապոնական Օկինավա կղզի),

   8. արեն - [արե,ն] – մատակար-արեն - մատակարար-են - մատակարարե-ն, Պուանկ-արեն, Պուանկար-են, Պուանկարե-ն.

   9. ության - [ութ,յան] – ալե-ության - ալեութ-յան - ալեությա-ն (նաեւ` բեյրության).

   10. ային - [այի,ն] - Հավային (Հավայի նահանգի անվան հոդառում` Հավային ԱՄՆ-ի ամենայուրօրինակ նահանգներից է) – Հավ-ային, Հավայի-ն (Դիտարկում. Հովային ավելի ճիշտ տառադարձություն է թվում).

   11. ենի - [են,ի] – հայր-ենի (թթ-ենի), հայրեն-ի, հայրենի.

   12. իք - [ի,ք] – հայրենի-ք.

   13. անցավ– ան-ցավ - անց-ավ` մակբայակերտ կամ անցյալ կատարյալ, 3-րդ դեմքի –ավ ածանց: Սրանք համանուններ են` առանց ցավի (մակբայ) եւ անցնել բայի ձեւ.

   14. վերջ - վեր-ջ` նախածանցը պարունակում է պարզ հիմքում (տե՛ս Դիտարկումը 1b կետում).

   15. անտառ - ան-տառ` նախածանցը պարունակվում է պարզ հիմքում (վիճելի համանուն է` տառ չ’ունեցող).

   16. տեսականի – տեսական-ի (գոյականաբար օգտագործվող ածական), տեսակ-անի (գոյական).

   17. լեռնապար – լեռն-ա-պար, լեռն-ապար, ճիշտ տրոհումը կարելի կատարել միայն նախադասության կոնտեքստը (իմաստը) վերլուծելով.

2. 2. արմատային հիմքերի օրինակներ, որոնք պարունակում են վերջածանցներ`

   1. կարմիր (իր-ն այստեղ հրամայական եղանակի 2-րդ դեմքի կամ անցյալ կատարյալ ձեւի վերջածանց չէ), դ-արան.

   2. օտար լեզուներից վերցված բառերում եւ, մանավանդ, տեղանուններում կամ, առհասարակ, անվանումներում նման դեպքերն ավելի բազմազան են՝ համբուրգ-եր, Աբ-ական (քաղաք, Խակասիա), Լայբն-ից (փիլիսոփա , մաթեմատիկոս), Մերկ-ել (Գերմանիայի Դաշնային կանցլեր), Մազանդ-արան (մարզ, Պարսկաստան), Խարկ-ով (քաղաք, Ուկրաինա), Ռոզենկր-անց (կերպար, Համլետից), Հեր–ալ–դ (Լրագիր. հմմտ. մուր–ալ–դ), ևն։

Շարահյուսական անմինշանակություն (երկիմաստություն)

[ToDo: հետազոտել] «Նա գնդակով մարդուն հարվածեց:» [արդյոք սա արհետական օրինակ չէ հայերենի համար: Անգլերենին հատուկ երկիմաստությունների վերլոպւծությունը տես` Coping with syntactic ambiguity.

--

[Առա1979] Վ. Դ. Առաքելյան, Ա. Հ. Խաչատրյան, Ս. Ա. Էլոյան. Ժամանակակից հայոց լե­զու. Հատոր 1, ՀՍՍՀ գիտությունների ակադեմիայի հրատարակություն, Ե., 1979։