Հ.Աճառյան. ՀԱԲ. ՅԱՌԱՋԱԲԱՆ

Ներկայ աշխատութիւնս ամբողջական ցանկն է հայերէն լեզուի արմատների, իրենց բացատրութեամբ եւ ստուգաբանութեամբ միասին:

Իւրաքանչիւր արմատի վրայ խօսւում է հետեւեալ հինգ բաժնով.

Ա. բաժին. — Բառագիտութիւն. այս բաժնում իրար ետեւից դրւում են՝

1. Արմատը(ամբողջովին գլխատառ գրուած):

Արմատ ասուածը կարող ենք մի քանի տեսակ ըմբռնել: Առնենք օրինակի համար վեց բառ. Արեւելք, բաբախել, արքեպիսկոպոս, մայր, անդունդ, հնոց։ Առաջինը ամէն մի բանիմաց մարդ էլ գիտէ, որ կազմուած է արեւ եւ ել-ք բառերից: Երկրորդ բառի կազմութիւնը առաջին անգամից պարզ չի երեւում, բայց մի քիչ վերլուծական ոգի եւ հայ լեզուի կազմութեան ո՛չ մեծ ծանօթութիւն բաւական են ըմբռնելու բառի կազմութեան եղանակը եւ կրկնաւորը իր մասերին բաժանելով՝ գտնելու պարզ արմատը, որ է բախ։ Երրորդը շատերին յայտնի է, որ օտար փոխառութիւն է. շատեր նոյնպէս, առանց յունագէտ լինելու, կարող են լուծել բառը արք եւ եպիսկոպոսմասերին, որովհետեւ երկու ձեւերը առանձին էլ գործածուած են հայերէնի մէջ: Յունարէնի տարրական ծանօթութիւնն էլ բաւական է եպիսկոպոս բառն էլ վերլուծելու եւ տեսնելու՝ որ այս էլ կազմուած է եպի«վրայ» եւ սկոպ«տեսնել» բառերից: Չորրորդը՝ մայր մեզ համար անլուծելի է երեւում, բայց, հնդեւրոպագէտները այս էլ վերլուծելով՝ գտնում են, որ կազմուած է մա պարզականից: Այսպէս նաեւ անդունդ եւ հնոց բառերը, որոնք հասարակ ըմբռնողութեամբ արմատ են երեւում, իրապէս կազմուած են դունդ «յատակ» եւ հուն «կրակ» բառերից, որոնք թէեւ գործածական չեն հայերէնի մէջ, բայց նախաւոր շրջանում գոյութիւն ունեցել են:

Ուրեմն այս վեց տիպի բառերից, որ վերը ներկայացրինք, ոչ մէկն էլ արմատ չէ եւ նրանց իսկական արմատներն են — արեւ, ել, բախ, արք, եպի, սկոպ, մա, դունդ, հուն։

Այսպէս մտածելով սակայն, մենք կանգնած կլինինք սխալ ճանապարհի վրայ: Լեզուի իրական արմատները ա՛յն բառերն են միայն, որոնց անկախ գոյութեան գիտակից են նոյն լեզուն միայն խօսող անհատները. եւ ընդհակառակը արմատ չեն միայն ա՛յն բառերը, որոնց վերլուծումը ըմբռնելի է նոյն լեզուի կազմութեան ընդհանուր եւ սովորական օրէնքներով։ Արմատները քարացած ձեւեր են լեզուի մի որոշ վայրկեանին եւ ածանցներն էն միայն նոյն վայրկեանի կենդանի եւ շարժուն ձեւերը: Աւելի թանձրացեալ լեզուով խօսելով՝ արմատ են այն բառերը, որոնք նոյն լեզուի մէջ կարող են խօսողի կամքի համեմատ եւ ուզած ժամանակ գումարուիլ եւ բազմապատկուիլ, բայց չեն կարող հանուիլ ու բաժանուիլ:

------p.1

Այս տեսակէտով մօտենալով երկրորդ անգամ վերի բառերին, կտեսնենք, որ սրանցից արեւելք եւ բաբախել ձեւերն են միայն ածանց, իսկ միւս չորսը արմատ են: Արեւելքը ածանց է, որովհետեւ հայերէնի կենդանի լեզուին միայն ծանօթ հայը՝ արդէն իսկոյն կարող է ըմբռնել նրա կազմութիւնը: Աւելի դժուար է բաբախել բառի խնդիրը. բայց ո՛չ այնպէս դժուար, որ նոյնիսկ հասարակ ընթերցողը կարող չլինի իմանալ, որ մի ածանց ձեւ է այն եւ կազմուած է բախ արմատի կրճատ կրկնութեամբ: Արքեպիսկոպոս արմատ է, որովհետեւ հայերը բոլորովին պատրաստ ձեւի տակ փոխ են առել այն յունարէնից եւ հայերէնում անկարելի է վերլուծել եպի եւ սկոպ մասերին: Վերջապէս մայր բոլորովին արմատ է, որովհետեւ պատկանում է հնդեւրոպական նախաւոր շրջանին, ուր դեռ հայ, յոյն, լատին եւ այլ բաժանումները գոյութիւն չունէին: Գրեթէ նոյնը կարելի է ասել նաեւ անդունդ եւ հնոց բառերի համար:

Այս դատողութիւններից առաջնորդուաց իբր արմատ ենք դրել ուրեմն, բացի առաջին երկուսից, միւս բոլոր չորս ձեւերը:

Արմատների` այսպիսի ըմբռնումը գործնական տեսակէտով շատ օգտակար է անշուշտ բառարանս գործածողների համար, որոնք այսպէսով երկար եւ շատ անգամ անյաջող թարթափումների պէտք չպիտի ունենան իրենց փնտռածը գտնելու համար այնտեղ:

Կայ սակայն մի խնդիր, որ ներքին է եւ արմատների ձեւը որոշելու համար անհրաժեշտ: Ի՞նչպէս պէտք է ներկայացնել օրինակի համար իջանել, լուցանել, կաշկանդել բառերը: Մենք գիտենք, որ սրանք ածանց բառեր են եւ նրանց իսկական արմատներն են էջ, լոյց, կաշկանդ։ Առաջինը՝ էջ, իբրեւ առանձին բառ էլ գոյութիւն ունի, «իջուածք, իջնելու գործողութիւնը» նշանակութեամբ, որից փոխաբերաբար յառաջացել է «գրքի երես» իմաստը. գտնւում է նաեւ բազմաթիւ բարդերի մէջ, ինչպէս վայրէջ, ելեւէջ, անէջ, Էջմիածին ևն: Երկրորդը՝ լոյց, իբրեւ բառ առանձին գործածութիւն չունի. բայց կարող ենք գտնել նախ իբրեւ լուցանել բայի հրամայականը՝ լո՛յց «վառի՛ր» (անկախաբար գործածուած) եւ երկրորդ՝ զանազան բարդութեանց ծայրը, ինչ. ճրագալոյց, կրակալոյց։ Երրորդը՝ կաշկանդ, ո՛չ իբր առանձին բառ գոյութիւն ունի եւ ո՛չ էլ որեւէ բարդութեան մէջ երեւան է գալիս (չենք հաշւում անկաշկանդ, որ նոր գրականի մէջ շինուած մի բառ է եւ հին լեզուի համար նշանակութիւն չունի): Արդ՝ արմատական ինչ ձեւի տակ ներկայացնել այս բառերը: Պատշաճ ամարեցի առաջինը դնել պարզապէս էջ, քանի որ առանձին գոյութիւն ունեցող բառ է. երկրորդը դրի լոյց ձեւի տակ, բայց իսկոյն աւելացնելով մօտը «արմատ առանձին անգործածական», իսկ երրորդը դրի կաշկանդել ձեւի տակ: Միեւնոյն ժամանակ, ի նկատի ունենալով, որ ընթերցողներից ոմանք կարող են դժուարանալ մի բառի պարզ արմատը գտնելու, ուստի աւելորդ չհամարեցի ամէն կասկածելի պարագայի նշանակել երկու ձեւերն էլ. այսպէս՝ «յիջանել տե՛ս էջ», «լուցանել տե՛ս լոյց»: Ըստ այսմ բոլոր նրանք, որ ուզում ին բառարանիս մէջ որեւէ բառ փնտռել, պիտի աշխատին նրա ըստ կարելւոյն պարզ (արմատական) ձեւը գտնել եւ այդ ձեւի տակ միայն որոնել բառարանում:

Ա՜հ, ո՜հ եւ նման բացագանչութիւններ, որոնք ընդհանուր են բոլոր լեզուներին, չեմ առած բառարանիս մէջ:

------p.2

2. Հոլովման եւ խոնարհման ձեւերը. — Սրանք դրուած են արմատից անմիջապէս յետոյ: Այստեղ առանձին ուշադրութիւն եմ դարձրած հոլովման վրայ, որ ներկայացնում է բառի բունը եւ մեծ կարեւորութիւն ունի հայերէնի հնագոյն վիճակը քննութեան առնելու համար: Հայերէնի հոլովման այս կարեւորութիւնը ո՛չ մատնանշուած եւ ո՛չ շահագործուած է տակաւին: Այս գործը կմնայ ապագայ ուսումնասիրողներին: Բառարաններն էլ առանձին ուշադրութիւն չեն դարձրած այս կէտի վրայ. նրանք աշխատել են միայն տալ որեւէ հոլովական ձեւ, շատ անգամ մի քանիսը, դիւրութիւն տալու համար գրաբար շարադրողներին, որոնք չեն իմանում, թէ այս ինչ բառը ի՛նչպէս պէտք է հոլովել: Առնելով մասնաւորապէս Հայկազեան բառարան .ը, տեսնում ենք, որ սովորաբար ամէն բառի դէմ դրած է հոլովական ձեւեր, բայց դրանցից շատերը կեղծ են. այսինքն հին վկայութեամբ վաւերացուած չեն, այլ ենթադրաբար այնպէս դրուած: Ես սկզբունքով դրի մի՛միայն այն հոլովումները, որոնք գոյութիւն ունէին Ոսկեդարեան հայերէնում: Սրա համար իբր աղբիւր գործածեցի նախ Հայկազեան բառարանի մէջ յիշուած վկայութիւնները. երկրորդ՝ Երուսաղէմի Համաբարբառը, որ Ս. Գրքի վկայութեանց ամբողջական (թէեւ բաւական թերի) հաւաքածուն է. եւ երրորդ՝ իմ ընթերցումները, որով շատ բառերի ոսկեդարեան հոլովումը երեւան եկաւ: Ուր որ առաջին երկու աղբիւրները (Հայկազեան բառարանը եւ Համաբար բառը) բաւական էին բառի հոլովումը գտնելու՝ հոլովման համար վկայութիւն չդրի. բայց ուր որ իմ ընթերցումներից օգտուեցայ, անպատճառ նշանակեցի այս կամ այն հոլովաձեւի գործածութեան տեղը: Օր. կապերտ բառի դէմ Նոր Հայկազեան բառարանը դնում է ի հոլովում. բայց վկայութեանց մէջ կայ միայն սեռ. կապերտի եւ բցռ. կապերտէ, որոնք բաւական չեն ի հոլովում երեւան հանելու: Կարելի էր ենթադրել նաեւ ի-ա հոլովում: Ուստի նշանակել եմ կապերտիւք Եփր. գ. կոր. 122, որ իմ ընթերցումների արդիւնքն է: Այսպէս շատ բազմաթիւ տեղեր: Հասկանալի է, թէ որքան ծանր գործ էր ամբողջ ոսկեդարեան մատենագրութիւնը կարդալ եւ հոլովներ ջոկել. այս պատճառաւ զանազան բառերի հոլովումը կարելի չեղաւ ճշտել: Պատահում է, որ Ոսկեդարեան հայերէնի մեջ էլ հոլովական զանազան ձեւեր գործածուած լինին միեւնոյն բառի համար. սրանք էլ ջոկ ջոկ նշանակեցի: Ոսկեդարից յետոյ հայերէն բառերի հոլովումը մեծապէս փոխուեցաւ. սրանք առանձին խտրութեամբ նշանակեցի՝ ասելով օր. յետնաբար ի հոլովում ևն: Երբ սակայն ո՛չ Հայկազեանի վկայութիւնները, ո՛չ Համաբարբառը եւ ո՛չ էլ իմ ընթերցումները չարդարացրին Հայկազեանի նշանակած հոլովումները, այն ժամանակ դրի Հայկազեանի հոլովումը՝ ամէն անգամ նշանակելով «ըստ ՆՀԲ, բայց առանց վկայութեան». կամ թէ «կայ միայն այսինչ հոլովական ձեւը»:

3. Բառի նշանակութիւնը(դրուած միշտ չակերտների մէջ). — Այստեղ հետեւել եմ սովորաբար Նոր Հայկազեան բառարանին՝ նկատի առնելով նաեւ նրա տուած վկայութիւնները: Ուր որ պէտք էր՝ աւելացրի նաեւ Առձեռն բառարանի տուած նոր նշանակութիւնները: Տեղ տեղ իմ ընթերցումներն էլ երեւան հանեցին նոր նշանակութիւններ: Եթէ բառը նոր գրականում տարբեր իմաստ է ստացած, կարեւոր համարեցի այդ էլ նշանակել, ուր որ պէտք եւ կարելի էր նոր նշանակութեանց զարգացման ճանապարհներն էլ ցոյց տալով:

------p.3

Բայց կսխալի ընթերցողը, եթէ կարծի կամ սպասի գտնել բառարանիս մէջ բառերի բոլոր առումները կամ նշանակութեանց բոլոր նրբութիւնները եւ նրանց բացատրութիւնը օրինակներով. ինչպէս նաեւ ոճեր, դարձուածներ եւ ասութիւններ: Իմ աշխատութիւնը բացատրական բառարան չէ: Այդ նպատակի համար պէտք է դիմել Հայկազեան բառարանին եւ նոր հրատարակելի Մալխասեան բացատրական բառարանին:

4. Վկայութիւնները. — Սրանք երկու նպատակ ունին. նախ որոշել բառի գործածութեան ժամանակը, երկրորդ՝ ճշտել նրա նշանակութեան նրբութիւնները: Երկրորդը մեր նպատակից դուրս լինելով՝ աւելորդ էր մեզ համար ամէն բառի դէմ մէջ բերել վկայութիւնները ամբողջ նախադասութեամբ: Կարեւոր էր միայն բառերի գործածութեան ժամանակը. այս պատճառով բաւական համարեցի դնել միայն վկայութեանց տեղերը (Ագաթ., Բուզ. ևն): Այս մասին էլ բնականաբար իմ գլխաւոր աղբիւրն եղաւ Նոր Հայկազեան բառարանը, ուր իւրաքանչիւր բառի դէմ դրուած են բազմաթիւ վկայութիւններ: Բնականաբար այդ վկայութիւնները զանազան դարերից են: Հայկազեան բառարանի յօրինման ժամանակ գիտութեան պահանջները տարբեր էին: Բառարանի հեղինակները թէեւ կարող էին, բայց աւելորդ էին համարած ամէն անգամ տալ բառի ամենահին (ոսկեղարեան) վկայութիւնը. այնպէս որ շատ անգամ պատահում են բառեր, որոնք թէեւ ոսկեդարեան են, բայց Հայկազեան բառարանի մէջ Ոսկեդարից վկայութիւն չունին: Այսպէս, օրինակի համար մսիլ, քրսիլ Հայկազեան բառարանի մէջ վկայութիւններ ունին Յհ. կթ. Սարգ. յուդ. բ. եւ Ոսկիփ. անուններով. բայց չկայ հնագոյն Ոսկեդարեան վկայութիւնը՝ Ոսկ. փիլ. 456. «Եթէ ցուրտ մսէր զմարմինն»: Եպերանք բառի դէմ կան վկայութիւններ՝ Յճխ. Փիլ. իմաստ. եւ լին. Նար. Լմբ. պտրգ. անուններով. ո՛չ մէկը ոսկեդարեան չէ. մինչդեռ Ոսկեդարից ունինք Վեցօր, 48 (Արդ որչափ պատճառս եպերանաց պահեսջիր յինէն). Եփր. ել. 191 (Բարձցէ զեպերանսն յայնմանէ, որ արդարութեամբն խնդրեաց զվրէժն). Թգ. 431: Ես առաջինները մի կողմ թողեցի եւ յիշեցի երկրորդ վկայութիւնները: Պարուտակ բառի դէմ Նոր Հայկազեանը ունի 7 վկայութիւն (Պրպմ. Նիւս. Պիտ. Բրս. արբեց.) բայց պակասում է Կոչ. 228 ոսկեդարեան վկայութիւնը (Կաւ զանգեալ՝ աչաց պարուտակս եւ առագաստս եւ ճաճանչս ծնանէր), որ ես աւելացրի: Այսպէս են նաեւ սահմի, քաղոց, օշինդր, պար (մեղուաց), բաջաղիլ, բազմահոյլ, եթեր, դառնաթոյն, խայտաբղետութիւն, կռան ևն ևն: Ուրիշ դէպքերում Հայկազեանի տուած սակաւաթիւ Ոսկեդարեան վկայութեանց վրայ աւելորդ չհամարեցի աւելացնել նաեւ նորերը. հմմտ, տատրակ, քամակ, հոռի, աքաղաղ, յղփացուցանել, դարբին, թրթուր, կաքաւ ևն բառերը:

Բառերի Ոսկեդարեան վկայութիւնները ի հարկին գտնելու կամ աւելացնելու համար պէտք էր ուրեմն, որ դիմէի իմ սեփական աշխատութեան: Եւ իմ ընթերցումները տուին բազմաթիւ նոր վկայութիւններ: Վկայութեան կանչուած գրքերի մէջ առաջին տեղը բռնում է Ս. Գիրքը, որ շատ յաճախ յիշուած է: Երբ որեւէ բառ մէկ քանի անգամ է գործածուած Ս. Գրքում, աւելորդ համարեցի մանրամասն նշանակել եւ բաւականացայ միայն ՍԳր. համառօտագրութեամբ: Իսկ երբ գործածութիւնը եղած է շատ սահմանափակ թուով (1, 2 կամ 3 անգամ), լաւ համարեցի գործածուած տեղերը մանրամասն նշանակել. ինչ. Եզեկ. բ. 4 ևն: Ս. Գրքից յետոյ գալիս են Եզնիկ,

------p.4

Ագաթանգեղոս, Բուզանդ, Կորիւն ևն ևն, մինչեւ հայերէնի յետին ժամանակները հասնող գրութեանց շատ երկար մի շարք, որոնց ցուցակը իրենց համառօտագրութեամբ եւ իմ գործածած լաւագոյն հրատարակութեանց յիշատակութեամբ տալիս եմ առանձին ցանկով: Այս ցանկը հին հայ մատենագրութեան բոլոր արտադրութեանց ամփոփումն է: Երբ վկայութիւնները Հայկազեան բառարանից են բխում, մանրամասն տեղերը կամ էջերը չեմ նշանակած. օր. բծիծ Նոնն. էջ 36 կամ աղակատանք Եզն. 164 ևն: Իսկ երբ իմ ընթերցումների միջոցով գտնուած կամ հաստատուած են, մանրամասն նշանակած եմ տեղերը կամ իմ մատնանիշ արած լաւագոյն հրատարակու թեանց էջերը: Նմանապէս, երբ բառերը շատ քիչ (1—2) անգամ են գոր ծածուած, գործածութեան տեղի հետ դրել եմ նաեւ վկայութիւնը՝ ամբողջ նախադասութեամբ:

5. Ածանցները. — Արմատի վկայութիւններից յետոյ դնում եմ նոյն արմատից յառաջացած կարեւոր բառերը՝ իրենց վկայութեամբ: Սրա նպատակն է նախ՝ ցոյց տալ, թէ նոյն արմատը ինչ կենսունակութիւն ունի հայ լեզուի մէջ. կղզիացած եւ քիչ գործածական մի ձի՞ւ է, թէ աճած ու զարգացած բառ: Այս բանը կարեւոր է մանաւանդ ա՛յն պարագային, երբ արմատը առանձին անգործածական է եւ ածանցների մէջ միայն պահուած է: Կարեւոր է յատկապէս ա՛յն պարագային, երբ բառը օտար լեզուից է փոխառեալ. սրանով պիտի երեւայ, թէ այդ փոխառութիւնը թարգմանչի անկարութեան կամ քմահաճոյքի արդի՞ւնքն է, թէ ժողովրդի ձեռքով տեղի ունեցած: Թարգմանիչների ձեռքով եղած փոխառութիւնները բնականաբար մէկ երկու տեղ միայն գործածուած կլինին եւ առհասարակ ածանցներ չեն ունենում եւ կամ շատ քիչ կարող են ունենալ: Ընդհակառակը, ժողովրդական փոխառութիւնները բազմաթիւ վկայութիւններով հաստատուած եւ զանազան ածանցներով աճած են լինում: Համեմատել օրինակի համար եկեղեցի եւ սերաստէս:

Ածանցների երկրորդ նպատակն է ցոյց տալ, թէ արմատը ի՛նչ կերպարանափոխութիւններ կամ ի՛նչ թեքումներ է կրում բառակազմութեան միջոցին: Առհասարակ արմատները իրենց իսկական վիճակը անփոփոխ պահում են. ինչպէս հաց, որ իր բոլոր ածանցների մէջ էլ երեւում է միայն եւ միայն հաց ձեւով: Աւելի շատ են այն արմատները, որոնք հայերէնի սղմ ան եւ ամփոփման օրէնքներին են ենթարկւում. ինչպէս ջուր՝ որ սղուելով ածանցման մէջ դառնում է ջր-, եւ սէր՝ որ ամփոփուելով դառնում է սիր-: Վերոյիշեալ երկու պարագաներումն էլ ածանցման ձեւերի մասին առանձին յիշատակութիւն անել աւելորդ էր. միայն յատուկ ուշադրութիւն եմ դարձրել տալու ածանց ձեւերի այնպիսի մի խումբ, ուր արմատը երեւան գայ բառի թէ՛ սկիզբը, թէ՛ մէջը եւ թէ՛ մանաւանդ վերջը: Բառասկզբի բարդութիւնները շատ դիւրին է գտնել բառարանների մէջ. բայց լեզուաբանները յաճախ պէտք են զգում ունենալու ձեռքի տակ բառավերջի բարդութիւնները, որոնք բառարաններից հաւաքել շատ աւելի դժուար է: Այս պէտքը լրացնելու որոշ չափով պիտի նպաստեն մեր դրած բառավերջի ածանցները, որոնք դիտմամբ միւսներից աւելի առատ են:

Կան սակայն արմատներ, որոնք ածանցման ժամանակ շատ այլազան թեքումների են ենթարկւում: Ընդհակառակը, կան բառեր, որոնք անսաստում են սղման եւ ամփոփման օրէնքներին: Այս թեքումները եւ այս բացառութիւնները

------p.5

մի առ մի յիշել եւ նրանց կազմութիւնը ուսումնասիրել Արմատական բառարանիս նպատակներից մէկն է եղած. հմմտ. երեք (երեք-, երե-քն, երի-, երե-, երր-, եռ), մի (մի-, մե-, մու-, միակ, միայն, մեն-, մին-, մեանք, միւս), տուն (տուն, տն-, տան-) ևն:

6. Տարբեր գրչութիւնները. — Թէ՛ արմատական եւ թէ՛ ածանցական բառերը շատ անգամ պատահում է, որ մեր ներկայ լեզուի ընդունած ձեւից տարբեր ձեւերով գրուած լինին հին ձեռագրերի մէջ: Սրանցից ոմանք անշուշտ հասարակ սխալներ են, բայց առհասարակ իրենց ուղղագրական սխալի մէջ ներկայացնում են մի առանձին գաւառականի յատուկ հնչումը եւ հետեւաբար առանձնապէս կարեւոր են հայերէնի հին բարբառների ուսումնասիրութեան համար: Այս պատճառով մասնաւոր ջանք եմ գործ դրել հաւաքելու գրքիս մէջ իւրաքանչիւր բառի տարբեր գրչութիւնները, յիշելով նաեւ նրանց գործածուած տեղերը: Այն ձեւերը, որոնց դէմ գործածութեան տեղը նշանակուած չէ, քաղուած են Հայկազեան բառարանից, իսկ նրանք, որոնց տեղը եւ էջը նշանակուած է, քաղուած են տպագրեալ օրինակներից: Բայց երբ որեւէ սխալ գրչութեան դէմ յիշւում է որեւէ հեղինակ, պէտք չէ բնաւ կարծել, թէ սխալը գոյութիւն ունէր ճիշտ այդ հեղինակի լեզւում, այլ նրա ձեռագրի այս կամ այն արտագրութեան մէջ, որի ժամանակն ու հանգամանքները ստուգել մնում է քննողներին:

Կան բառեր, որոնց սխալ ձեւն է ընդունուած լեզուի մէջ, իսկ ճիշտը մնում է ձեռագրերում՝ իբր տարբերակ: Այսպէս օր. «փուշ» իմաստով ունինք բորկոնիմ, բորկունիմ, բարկէնիմ ձեւերը՝ գործածուած ընդամէնը մի անգամ: Յունարէնի եւ եբրայեցերէնի համեմատութիւնից երեւում է, որ լաւագոյնն է բարկէնիմ։ Բայց ես չէի կարող թողնել բորկոնիմը եւ դնել բարկէնիմ, որովհետեւ մեր լեզուի մէջ ընդունուած պաշտօնական ձեւը այս չէ: Այս կամ այն պատճառով Հայկազեան բառարանը դրել եւ տարածել է բորկոնիմ, որին պէտք է հետեւէի ես էլ: Աւելի ծանր է երիզ բառի խնդիրը: Քննութիւնները ցոյց են տալիս, որ երիզ բառ չկայ. պէտք է լինի երէզ։ Բայց ես ստիպուած էի գրել երիզ, որովհետեւ ա՛յս է ընդունուած լեզուի մէջ: Եթէ բառը դնէի երէզ ձեւով, ընթերցողը, որ բառը փնտռում է իր եւ ամէնքի գիտեցած ձեւով եւ ո՛չ թէ իմ իմացածով, անշուշտ չպիտի գտնէր այն: Ի՛նչ պիտի լինէր ընթերցողի դրութիւնը, եթէ օր. շագանակ բառը իր ճշտուած ձեւի տակ դնէի: Սակայն բառը ընդունուած (թեկուզ սխալ) ձեւի տակ նշանակելուց յետոյ, բնականաբար քննութեան եմ առել եւ պարզել նաեւ նրա ճիշտ ձեւը:

ԾԱՆՕԹ.—Ամբողջ այս առաջին բառագիտական բաժնի համար իմ աղբիւրները եղան հետեւեալ բառարանները.—

1. Մխիթար Արբայի Բառգիրք Հայկազեան լեզուի. 3 հտ. Վենետիկ, 1769 (=ՀՀԲ);

2. Աւետիքեան, Սիւրմէլեան եւ Աւգերեան, Նոր Բառգիրք Հայկազեան լեզուի. 2 հտ. Վենետիկ 1836—7. հայերէն լեզուի ամէնից կատարեալ բառարանն է (=ՆՀԲ):

3. Ջախջախեան, Բառագիրք Հայ-իտալ. Վենետիկ 1837. նախորդից ոչ նուազ, բառերի նշանակութեան կողմից նրանից աւելի կատարեալ մի գործ 5 (=ՋԲ):

4. Փէշտըմալճեան Գ., Բառգիրք Հայկազեան լեզուի. հտ. Պօլիս 1844. կազմուած է ՆՀԲ-ի վրայից, բայց ունի մի խումբ նոր յաւելումներ. գործածութիւնը զգուշալի (=ՓԲ):

------p.6

5. Աւգերեան Մ. վրդ., Առձեռն բառարան Հայկազնեան լեզուի. Բ տպ. Վենետիկ 1865. ՆՀԲ-ից 5000 բառ աւելի ունի, դժբախտաբար, իբրեւ առձեռն, առանց վկայութեան (=ԱԲ):

6. Ալիշան Հ. Ղ., Հայբուսակ կամ Հայկական բուսաբառութիւն. Վենետիկ 1895. հայերէն լեզուի բուսաբանական բառերի բառարանն է, թէեւ գիտական տեսակէտով անբաւարար (=ՀԲուս.):

7. Գաբամաճեան Ս., Նոր Բառագիրք հայերէն լեզուի. Բ տպ. Պօլիս 1910 (=ԳԲ կամ Գաբ. բառ.):

8. Քաջունի Հ. Մ., Բառգիրք Արուեստից եւ Գիտութեանց եւ Գեղեցիկ դպրութեանց, հտ. Ա եւ Բ ֆրանս.—հայ., հտ. Գ հայ—ֆրանս. Վենետիկ 1892. սխալաշատ եւ զգուշալի աշխատութիւն, որ նախապէս որոշել էի չօգտագործել. զանազան պատճառներով սկսայ օգտագործել Հ տառից սկսեալ. նախորդ մասերի մէջ գտնուած կարեւոր նորութիւնները դնում եմ Յաւելուածի մէջ:

9. Ներսէսովիչ Աստուածատուր, Dictionarium latino-armenum, Հռովմ, 1695:

10. Rivola Fr., Dictionarium armeno-latinum, Paris 1633. 11. Տիրոյեան Հ. Աթ., Հանրագրութիւն, Վենետ. 1907. պարունակում է հայերէն հոմանիշների ճոխ բառարան. ունի նաեւ մի խումբ հետաքրքրական նոր բառեր, որոնց աղբիւրը յայտնի չէ:

12. Béguinot եւ Տիրացուեան, Contributo alla flora dell’ Armenia, Venezia 1912. հայ բուսաբանական բառերի բառարանն է, առանց այբուբենական կարգի, լատին գիտական անուանակոչութեանց հետ միասին: Շարունակ հետեւել եմ իրեն՝ բոյսերի գիտական անունը ճշտելու համար:

13. Կոյլաւ, Բառագիրք գերմաներէն-հայերէն. Վիեննա 1889:

14. Նորայր, Բառագիրք ի գաղղիերէն լեզուէ ի հայերէն. Պօլիս 1884. հոյակապ գործ, որ ո՛չ թէ լոկ ֆրանսերէն բառարան է, այլ եւ հաւաքածոյ բազմաթիւ գաւառական, միջին հայերէն եւ նոր աշխարհիկ բառերի. առանձին վկայութիւններով ճշտուած եւ ստուգաբանուած են բազմաթիւ հին հայերէն անստոյգ բառեր:

Այս բոլորը սակայն բաւական հեռու են հայ լեզուի բոլոր գանձերը պարփակելուց:

Հայ լեզուի մատենագրութիւնը կարելի է բաժանել հինգ շրջանի.— ոսկեդարեան շրջան, յետ-ոսկեդարեան կամ յետին հայերէնի շրջան, ստորին կամ միջին հայերէնի շրջան, գաւառական հայերէն, նոր կամ աշխարհաբար հայերէնի շրջան: Այս հինգ շրջաններից առաջին երկուսի բառերն են միայն հաւաքուած յիշեալ բառարանների մէջ: Ստորին հայերէնի բառարան բնաւ չկայ: Գաւառական հայերէնի համար հրատարակուած են Սահակ վրդ. Ամատունու «Հայոց բառ ու բանը» (Վաղարշապատ 1912) եւ իմ «Գաւառական բառարանը» (Թիֆլիս 1913). առաջինը պարունակում է 14,000 բառ, երկրորդը 30,000: Բայց ես կարծում եմ, թէ այս թիւը դեռ կարելի է հասցնել մինչեւ 50,000: Հաւաքուած չեն նոյնպէս նոր աշխարհաբար լեզուի բառերը (շոգենաւ, սաւառնակ, սակագին ևն), որոնց թիւը կարելի է դնել մինչեւ 10,000, ի նկատի ունենալով իրերի այս վիճակը, ստիպուած էի ես էլ սահմանափակուիլ առաջին երկու (ոսկեդարեան եւ յետին) շրջանների հայերէնի բառամթերքով: Պակաս չափով միայն կարելի եղաւ օգտագործել միւս շրջանների

------p.7

լեզուն: Այսպէս օրինակի համար Վաստակոց գրքից, Մխիթար Հերացուց, Կոստանդին Երզնկացուց, Քուչակից, Առաքել Սիւնեցուց, Սմբատ Պատմիչից եւ ուրիշներից դուրս բերի մի կարեւոր մթերք միջին հայերէն բառերի: Այս կողմից առանձնապէս հարուստ է Նորայրի ֆրանսահայ բառարանը, որից քաղել եմ յատուկ խնամքով բոլոր միջին հայերէն բառերը (Նորայրի մօտ նշանակուած Ս = ստորին հայերէն): Բայց յատուկ ջանք գործ դրի իւրաքանչիւր արմատի դէմ դնելու նրանից յօրինուած նորակերտ աշխարհաբար բառերը, ինչ որ անշուշտ օգտակար պիտի լինի նոր հայերէնի լիակատար բառարան կազմելու պարագային: Սրանց թիւը իմ բառարանի մէջ հասաւ 4050-ի:

Սակայն թէ՛ Հայկազեան բառարանը եւ թէ՛ Առձեռնը (վերջինս ունի 56,410 բառ) կատարեալ չեն նաեւ առաջին երկու շրջանների բառամթերքի կողմից: Չհաշուելով այն բազմաթիւ երկերը, որոնք երեւան եկան եւ հրատարակուեցան 1865 թուականից այս կողմ, նկատեցի որ հներին ծանօթ գրքերից շատերն էլ ամբողջապէս բառաքաղուած չեն: Հազար անգամ պրպտուած Նարեկի կամ Մխիթար Գօշի Առակների մէջ անտես մնացած բառեր գտայ: Այս հանգամանքը ստիպեց ինձ անձամբ եւ առանձին ուշադրութեամբ կարդալ ծայրէ ի ծայր ամբողջ հին հայ մատենագրութիւնը եւ հաւաքել նորագիւտ բառերը: Այս բառերի մի մասը հրատարակուեցաւ առանձին հատորիկներով (ինչ. Հայերէն նոր բառեր նորագիւտ Մնացորդաց Գրոց մէջ, Վիեննա 1908; Հայերէն նոր բառեր Տիմոթէոս Կուզի Հակաճառութեան մէջ, Վիեննա 1909; Հայերէն նոր բառեր հին մատենագրութեան մէջ, 2 հտ. Վենետիկ 1913—1922): Թէ՛ սրանց մէջ հրատարակուած եւ թէ՛ սրանցից դուրս մնացած նորագիւտ բառերս ներմուծեցի Արմատական բառարանիս մէջ, շատ անգամ մօտին նշանակելով «նորագիւտ բառ» (կամ «չունի ՆՀԲ» եւ կամ «չունի ԱԲ»), որպէսզի սրանով դիւրութիւն տուած լինիմ նրանց, որոնք ապագային լիակատար հայերէն բառարանի կազմութեան պիտի ձեռնարկեն: Նորագիւտ բառերիս թիւը հասնում է 2000-ի: Հ. Ակինեան, իր Քննադատութեան մէջ Արմատական բառարանիս (ՀԱ 1930, էջ 486—7) պահանջում է, որ այս նորագիւտ բառերը ես ստուգէի Էջմիածնի եւ Երեւանի ձեռագրատների 8000 ձեռագրերի վրայ: Բայց ինչո՞ւ չստուգէի նաեւ Վիեննայի, Վենետիկի, Երուսաղէմի, Նոր-Ջուղայի, Պօլսի Անտոնեան միաբանութեան եւ այլ տասնեակ հազարաւոր ձեռագրերի վրայ: Եւ ինչո՞ւ միայն այդ նորագիւտ բառերը ստուգէի եւ ո՛չ թէ ամբողջ հայերէն բառերը: Լաւ կլինէր անշուշտ: Բայց կարելի՞ է մի մարդուց այդքան բան պահանջել: Այդ գործը թողնում եմ ապագայ հայերէնագէտներին, քանի որ նիւթը արդէն պատրաստ է:

Այստեղ առանձնապես պէտք է յիշել «Բառգիրք Հայոց արարեալ ի Ս. Էջմիածին, Երեմիայ վարդապետի», տպ. ի յԱլիկօռնայ 1698: Այս գիրքը 344 էջից բաղկացեալ կոկիկ մի աշխատութիւն է եւ իւրաքանչիւր երեսում ունենալով 30 տող, պարունակում է շուրջ 10,000 բառ: կայ նաեւ գրքիս Բ տպագրութիւնը (Պոլիս 1729), որ առաջինի հետ տառացի նոյն է, ինչպէս հաստատեցի ամբողջ գիրքը ծայրէ ի ծայր համեմատելով. իսկ էջ 536—575 Գէորգ Դպրի ձեռքով դրուած են մի քանի յաւելուածներ, որոնք առել եմ բառարանիս մէջ:

Այս բառարանի մէջ (=Բռ. երեմ.) կան այնպիսի բառեր, որոնք իսպառ

------p.8

անծանօթ են մեզ՝ մեր ձեռքը հասած մատենագրութեան մէջ գործածուած չլինելու պատճառաւ: Այս բառերը, իբրեւ հետաքրքրական նորագիւտ բառեր, անշուշտ պէտք էր առնել բառարանիս մէջ: Բայց ինչո՞ւ այդպէս չէին արած ո՛չ ՆՀԲ, ո՛չ ՋԲ եւ ո՛չ իսկ ԱԲ: Մանրամասն քննելուց յետոյ աշխատութիւնը, տեսայ որ մեծագոյն մասամբ վրիպակների մի հաւաքածոյ է այն: Օրինակ՝ էջ 202 կայ «մակնտակ՝ խեցեղէն ըմպանակ կամ խոր» բառը. զտայ,որ այս բառը գործածուած է Սրճեցւոյ Չարչարանաց ճառի մէջ (տպ. Գիրք եւ ճառ հոգեշահ, Պօլիս ՌՃՀԱ, էջ 185). Կնքեաց զնա մակնտակ։ Բայց սա մի աղաւաղեալ ընթերցուած է, որ պէտք է կարդալ է կնքեաց զնամակն կտակ (հմմտ. բառարանիս մէջ մակնտակ բառի տակ): Սրանով մակնտակ բառը դառնում է սուտ ու սխալ մի ենթադրութիւն եւ զրկւում է գոյութիւնից:— Էջ 72 կարդում ենք «դանթիւն. դանթիան կամ մութն», որ ուրիշ բան չի կարող լինել, եթէ ոչ դանդիռն «խավար» բառը: Սրանից հետեւում է, որ հեղինակը իր ձեռքն անցած գրչագիրների սխալներն էլ առած է իբր ուղիղ եւ դրած իր բառացանկի մէջ: Ըստ այսմ՝ էջ 171 հակադակ «հակառակ» բառը պարզապէս գրչագրական սխալ է՝ ռ եւ դ տառերի դ նմանութիւնից յառաջացած: Հեղինակը շատ անգամ անփոյթ է բառերի քերականական ձեւերը որոշելու. այսպէս էջ 96 «զակումբ. մաշկեա՛ բազմական օրինուածով շինեալ», էջ 98 «զաստր. անդամ», էջ 102 «զծամակալս. որ է մազկալ», էջ 108 «էքս. արարածք»,— պէտք է հասկանալ՝ ակումբ, ազդր (ինչպէս որ էջ 7 ունի «ազդր. անդամ»), ծամակալ, է կամ էք (հայցական, յոգնակի կամ տառասխալ գրուած):

Տպագրական վրիպակների կողմից շատ հարուստ է գիրքը. օրինակ՝ էջ 205 կարդում ենք «մասն. բոլոր, ի հարուած. կամ. կտոր», որից հետեւում է, թէ մասն նշանակում է «1. բոլոր. 2. հարուած. 3. կտոր»: Բայց այս բոլորը սխալ է: Ամբողջ տողը պէտք է կարդալ «մասն. բոլորի հատուած կամ կտոր», որով 1 եւ 2 անգոյ իմաստները կջնջուին: Էջ 7 ունինք «ալասուն. բազմատաղ»: Այստեղ տպագրական ու գրչագրական սխալները իրար են միանում: Պէտք է կարդալ «ալաւսունք. բազմաստեղք», ինչպէս գիտենք Ճառընտրից (տե՛ս բառարանիս մէջ): Զարմանալի մի օրինակ է էջ 219 «Յաղթր. ՛ի ղոտի», որից անշուշտ ոչինչ չի հասկացվում: Բայց որքա՞ն կփոխուի խնդիրը, եթէ վրիպակները ուղղելով կարդանք «յաղդր. ՚ի զստի», որով կունենանք պարզապէս հյ. զազդր. զիստ» բառը:— Էջ 49 բարաքլուաքի բառը կայ, որ մեկնում է «սպիտակէ իբրեւ զկիր»: Այս անիմանալի բառը կպարզուի մի քանի տող վերեւ դրուած մէկ ուրիշ բառով, որ է «բարակ. փայլակն կամ նուրբ. որ է լուալիք. իսպիտակ իբրեւ զկիր». նշանակում է թէ ուզում է մեկնել լուացքի բորակը, որ եւ բարակ ձեւով է գործածւում: —Էջ 322 ունի «փառան. կարկուտ կամ կորկոտի ճուալ, որ հանած պիտի լինի Փիլ. լին. 205 «փառան մեկնի կարկուտ կամ կորկոտիճ» հատուածից. այստեղ կորկոտին բառը դարձրել է կորկոտի ճուալ

Հեղինակը տալիս է նաեւ բազմաթիւ եբրայական յատուկ անունների եւ հասարակ գոյականների նշանակութիւնը, որ հին հեղինակներից է քաղում: Եթէ հայերէն ծանօթ բառերը այնպէս այլանդակուած են, ի՞նչ պիտի լինին օտար եբրայական բառերը, որոնցով լցուած է գիրքը: Այսպէս՝ միեւնոյն զաքարիայ բառը, որ էջ 99 մեկնւում է «յիշատակ տեառն», էջ 104 լինում է «Զքրեայ. յիշատակ տեառն» եւ մի քիչ վերը «Զրիայ. յիշատակ տեառն»: Եբր.

------p.9

բոյոս էջ 56 մեկնուած է «զօրութիւն», էջ 57 «բոյոս. զօրութիւն. ի զօրութենէ», էջ 52 «բաւող. զօրութիւն. կամ ի զօրութենէ», էջ 47 «բայօղ (անշուշտ նախապէս բայօզ). զօրութիւն. ի զօրութենէ», թերեւս նաեւ նոյնից ածական կազմուած՝ էջ 47 «բայական. դուզնաքեայ քաջութիւն», էջ 51 «բացականս. դուզնաքեայ քաջութիւնս»:— Էջ 283 դնում է «սեդրակ. անվայր», որ անշուշտ հանել է Վարդանի Դանիէլի մեկնութիւնից (բ. էջ 246, ուր դրւում է անվար, բայց ոչ անվայր): Նոյն հեղինակից առած պիտի լինի՝ էջ 3 աբեթնագովք բառը, որի նշանակութիւնը մոռացել է դնել, իսկ Վարդան (նոյն էջ) մեկնում է «գովաշատ»: Յատուկ անունները ես չեմ վերցրած բառարանիս մէջ:

Թէ որքան տգէտ է հեղինակը, այդ երեւում է նոյն իսկ ամենահասարակ բառերի մէջ. օր. էջ 94 «Եւ արդումի ալիւր», իբր թէ մի բառ լինէր, մեկնում է «բաղարճ»!

Այս բոլորից հետեւում է, թէ պէտք է շատ զգուշութեամբ վերաբերուիլ սոյն բառագրքի հետ եւ նրա յիշած ձեւերը իբր ճշմարտութիւն չընդունիլ: Այսպէս արի ես էլ եւ բառերը ուշադիր քննելուց յետոյ, եթէ կեղծ չգտայ, անցկացրի իմ բառարանի մէջ, այն էլ միշտ իբր կասկածելի եւ անստոյգ:

Հ. Ակինեան (ՀԱ 1930, էջ 492) այստեղ էլ պահանջում է, որ ես մտնէի Երեւանի եւ Էջմիածնի ձեռագրատները, բոլոր ձեռագիր հին բառարանները պրպտէի, իրար հետ համեմատէի, «եւ փորձէի վերականգնել հին բնագիրը Ձեռագիրներու ուսումնասիրութեամբ»: Քննէի նաեւ արաբերէն պարսկերէն-հայերէն բառագիրքը, որին հանդիպել է Էջմիածին եւ որից բառեր կարող էին ներս առնուած լինել Երեմիայի բառգրքում: Շատ գեղեցիկ ցանկութիւն արդարեւ եւ այնքան գեղեցիկ, որ չեմ կարող նրա իրագործումը չխնդրել Վիեննայի միաբանութեան բազմաշխատ անդամներից:

ԾԱՆՕԹ. — Երեմիայի կամ Հին բառարանի ուսումնասիրութիւնը եւ բնագրի վերականգնումը իր վրայ վերցրեց երկու տարի առաջ՝ մեր համալսարանի ասպիրանտ, այժմ դասախօս Արարատ Ղարիբեանը: Բայց այսպիսի գործերը երկար տարիների աշխատանք են պահանջում: Այս բոլորից յետոյ պարտք եմ համարում աւելացնել, թէ կսխալին նաեւ նրանք, որոնք կկարծեն, թէ հայերէն ամէն բառ պէտք է գտնեն բառարանիս մէջ։ Սա Արմատական բառարան է. եւ ամէն բառ՝ որ արմատ է եւ կամ արմատ լինելու երեւոյթն ունի, այո՛, անպատճառ պէ՛տք է գտնուի բառարանիս մէջ: Չգտնուիլը թերութիւն է: Բայց ոչ-արմատական բառերը, ածանց կամ բարդութիւն, կարեւոր դէպքերում միայն ի տեղ ունին այստեղ: Իսկ նրանց ամբողջական հաւաքումը Հայկազեան եւ Մալխասեան բառարանների գործն է: Սխալւում է նաեւ Ակինեան, երբ իր քննադատութեան մէջ (ՀԱ 1930, էջ 486) գրում է թէ «նա ուղած է ամէն բառ, որ տպագիր՝ հրապարակի վրայ եղած է, ներս առնել իւր բառագրքին մէջ. եւ՛ հին, եւ՛ նոր բառ, եւ՛ բարդութիւն: Արդիւնքն է որ ոչ հինը ներկայացուած է լրիւ եւ ոչ նորը ամբողջութեամբ: Եւ առած է ամէն բառ, եւ՛ ուղիղ եւ՛ տարակուսական, եւ՛ բնիկ եւ՛ օտար փոխառութիւններ, որոնք կիրառուած են հազուադէպ եւ հասած են չարատանջ: Ասով խճողուած են բառարանին էջերը անլուր, բարբարոս բառերով: Այս անխտիր հաւաքումը բառերու կարող են միայն շփոթցնել մտքեր: Յաճախ այս անպէտ բառերուն կը նուիրուին երկար էջեր, ստուգաբանելու անոնց ծագումը»: Այս տողերից երեւում է, որ գրողը Արմատական

------p.10

բառարանի մասին ճիշտ գաղափար չունի: Ո՞չ մի արմատական բառարան չի կարող նպատակ ունենալ հաւաքելու բոլոր բառերը, բարդութիւն ևն: Դա կլինէր սովորական բառարան: Եւ ի զուր է վերագրել ինձ էլ ամէն բառ ներս առնելու անճիշտ նպատակը: Ո՛չ հինն եմ ուզում ներկայացնել լրիւ, ո՛չ նորը, ո՛չ միջին հայերէնը եւ ո՛չ էլ գաւառականը. այլ միայն եւ միայն սրանց արմատները՝ լրիւ եւ ամբողջութեամբ։ Նոյնպէս գիտական բառարանի համար չկայ խտրութիւն բնիկի եւ օտարի, հազուագիւտի եւ սովորականի: Նոյն իսկ հազուագիւտ բառերը շատ աւելի կարեւոր եւ արժէքաւոր են: Որքան սքանչելի՜ է սուք «ամուլ» բառը, որ միայն երկու անգամ է գործածուած հայ մատենագրութեան մէջ եւ այն էլ նոր երեւան եկաւ: Չեմ հասկանում, թէ ի՛նչ է նշանակում «անլուր, բարբարոս բառ»: Գիտական բառարանի հենց նպատակն է այդ «անլուր, բարբարոս» բառերը բացատրել եւ եթէ իրօք անլուր ու բարբարոս են, ցոյց տալ: Եթէ ո՛չ Արմատական բառարանի մէջ, հապա որտե՞ղ պիտի սովորին մարդիկ, թէ նրանք անլուր են ու բարբարոս: Ակինեան ուզում է, որ այդ «տարակուսական, անսովոր, հազուագիւտ եւ փոխառեալ բառերը» ամփոփուէին «առանձին հատորի մը մէջ», որպէսզի գիտունը շարունակ մէկ այս հատորի, մէկ այն հատորի մէջ որոնումներ անէր եւ սրանով իր թանկագին ժամանակը պարապ տեղը վատնէր: Յիշեցնեմ, որ ամենավերջին Արմատական բառարանի մէջ էլ (Ernout-Meillet, Diet. étym. de la langue latine, Paris 1932) այդպիսի անստոյգ եւ անսովոր բառերը յիշուած են իրենց հերթին առանց խտրութեան. օր. էջ 863 scaua: ζυγός. Mot de gloss. sans ex, inexpligué: Եւ այս գրողն է Meillet, զգոյշ եւ բծախնդիր գիտնական

Պէտք չէ շփոթել Արմատական բառարանը դպրոցական բառագրքերի հետ:

Բ. բաժին. — Ստուգաբանութիւն. բառարանիս հիմնական եւ կարեւորագոյն մասն է. սկսւում է = նշանով. մանրամասն դրւում է արմատի ծագումը:

Ծագման կողմից բառերը երկու գլխաւոր խմբի են բաժանում. բնիկ հայերէն բառեր եւ օտար փոխառութիւններ: Բնիկ հայերէն են կոչւում այն բառերը, որոնք մեզ ժառանգութիւն են մնացած ուղղակի հնդեւրոպական նախալեզուից եւ կազմում են հայերէնի ամենահին տարերքը: Որովհետեւ բուն հայ լեզուաբանութեան նպատակը այս խմբի բառերի ուսումնասիրութիւնն է, ուստի ես էլ այս մասը ըստ կարելւոյն ընդարձակ եւ երկար բռնեցի: Նախ դրել եմ բառի հնդեւրոպական մայր ձեւը ( =հնխ.), յետոյ նրանից յառաջացած համապատասխան ձեւերը զանազան քոյր լեզուների մէջ, որոնք մեր ցեղակիցներն են, կարգով՝ սկսեալ ամէնից արեւելեան լեզուներից յաջորդաբար մինչեւ արեւմտեան լեզուները: Լեզուաբանների համար աւելորդ էր անշուշտ մի առ մի յիշատակել նաեւ ծագման նորագոյն շրջանների վրայ գտնուող լեզուների ձեւերը (ինչպէս՝ ֆրանսերէն, իտալերէն, անգլերէն, գերմաներէն, ռուսերէն, լեհերէն, քրդերէն, զազայերէն, նոր պարսկերէնի բարբառներ ևն), սակայն ի նկատի ունենալով հայ ընթերցողների պահանջը, որոնք աւելի ծանօթ են նորագոյն լեզուներին, աւելորդ չհամարեցի սրանք էլ յիշատակել հին եւ մայր լեզուների կողքին: Այսպէսով տաճկահայը պիտի գտնէ իրեն ծանօթ ֆրանսերէնը, կովկասահայը՝ ռուսերէն եւ գերմաներէն,

------p.11

ամերիկահայը՝ անզլերէն ևն, եւ բոլորն էլ այս լեզուների միջոցով հայերէնը պիտի կապեն հնագոյն լեզուներին: Ուշադրութիւն դարձրի յատկապէս իրանեան ճիւղի վրայ եւ նրան պատկանող լեզուների ձեւերը մի առ մի յիշեցի, համեմատութեան միջոց տալու համար նրանց, որոնք հայերէնը դեռ արիական լեզու են ուզում համարել, եւ անուղղակի կերպով ցոյց տալու, թէ ի՛նչքան հեռու են արիական ձեւերը մեր հայկական բնիկ բառերից:

Որեւէ լեզուի բառերի քննութեան ժամանակ լեզուաբանները բաւականանում են համապատասխան ` ցեղակից ձեւերը նշանակելով եւ նրանց փոխադարձ կապակցութիւնը որոշելով. այսպէս օր. հյ. տուն = յն. δόμος; = լտ. domus ևն. նոյն իսկ շատ յաճախ կարիք չեն զգում երեւան հանել նախալեզուեան ձեւը: Իսկ նախալեզուեան ձեւի ծագումը կամ ստուգաբանութիւնը իրենց նպատակից դուրս է. դա պատկանում է ընդհանուր լեզուաբանութեան եւ հնդեւրոպագէտ լեզուաբանին. այսպէս օր. թէ հնխ. döm «տուն» յառաջանում է dem «շինել, կառուցանել» արմատից եւ թէ այս dem արմատն էլ գալիս է de «կապել» պարզ արմատից: Ես ամէն անգամ անհրաժեշտ համարեցի դնել նախալեզուեան ձեւը: Հայագէտների համար աւելորդ եւ գործիս բուն կոչումից դուրս էր նաեւ հնդեւրոպական մայր լեզուի բառերի ուսումնասիրութիւնը եւ նրանց ծագման քննութիւնը, որ պատկանում է ընդհանուր լեզուաբանութեան: Սակայն մտածելով, որ Արմատական բառարանս պիտի գործածեն մեծ մասամբ ոչ-խոր մասնագէտ հայ ընթերցողներ, միւս կողմից նկատելով, որ այս պէտքը լրացնող ուրիշ հայերէն աշխատութիւն չկայ եւ երբեք էլ սպասելի չէ որ լինի, ուստի աւելորդ չհամարեցի դնել նաեւ սրանք: Այսպէսով ամէն մի բնիկ հայերէն բառի դէմ դրուած եղաւ նրա համապատասխան հնդեւրոպական մայր ձեւի համառօտ պատմութիւնը:

Այս բոլորի համար ի մէջ այլոց իբրեւ գլխաւոր աղբիւր գործածել եմ բոլոր հնդեւրոպական մայր լեզուների լաւագոյն արմատական բառարանները, որոնք են՝ Walde, Boisaco, Berneker, Kluge, Horn, Trautmann, Walde-Pokorny, Ernout-Meillet. այս բոլորի ընդարձակ խորագիրը տե՛ս համառօտագրութեանց ցանկում:

Այս գրքերի համապատասխան էջերը կանոնաւոր կերպով յիշում եմ ամէն մի բառի քննութեան ժամանակ: Վերջին երկու գործերը հրատարակուեցան գործիս տպագրութեան ընթացքում. օգտուեցի որքան կարելի էր, իսկ մնացեալը դնում եմ Յաւելուածի մէջ: Օտար փոխառութիւնները մի քանի տեսակի են բաժանում. կան փոխառութիւններ իրանեան հին ու նոր լեզուներից, ասուրերենից (Ասորեստանի լեզուն), խալդերէնից (հին Հայաստանի բնիկների լեզուն), վրացերէնից, ասորերէնից, յունարէնից, եբրայեցերէնից, արաբերէնից, լատիներէնից, հին ֆրանսերէնից եւ թուրք-թաթարական լեզուներից: Իւրաքանչիւրը պէտք եղած ձեւով բացատրուած է, աւելի երկար կանգ առնելով մանաւանդ իրանեան բառերի վրայ՝ վերեւ յիշուած պատճառներով: Այստեղ էլ լեզուաբանը բաւականանում է փոխառեալ բառի դէմ դնելով մայր ձեւը եւ աւելի այն կողմ գնալու կարիք չի զգում: Այսպէս, բաւական է ասել, թէ կոկորդիլոս փոխառեալ է յն. κροκόδιλος, բառից, իսկ թէ այս յունարէն բառն էլ ի՛նչ ծագում ունի (=κροκό-δριλος «քարերի որդ»), դա հայագէտի գործը չէ, այլ

------p.12

յունագէտի: Բայց ես, որպէսզի կասկած չմնայ թէ իրօք ո՛ր լեզուն որից է փոխ առել եւ որովհետեւ նոյնպիսի մայր ձեւերը բացատրող ուրիշ բառարան չունինք մեր մէջ, կարեւոր համարեցի տալ նաեւ փոխատու լեզուի բառի ստուգաբանութիւնը (արմատը կամ քերականական կազմութիւնը): Երբ փոխառութիւնը միջազգային է եւ մեզ հետ նաեւ ուրիշ լեզուներ էլ մասնակից են փոխառութեան, աւելորդ չհամարեցի թուել նաեւ սրանք:

Կան մարդիկ, որոնք որեւիցէ օտարազգի բառ յիշած կամ վկայութեան կոչած ժամանակ՝ շատ անգամ կարեւոր են համարում բառարանի էջը յիշել: Ես այս բանը բոլորովին աւելորդ համարեցի. ամէն բառ ամէն կանոնաւոր բառարանի մէջ պիտի գտնուի: Բացառութիւն համարեցի միայն հազուագիւտ բառերը եւ սակաւածանօթ լեզուների ձեւերը, որոնք իրենց տեղերով յիշել եմ՝ աւելի վստահութիւն ներշնչելու համար: Կամուսի արաբերէն բառարանի էջերը միշտ նշանակել եմ, որովհետեւ այս բառարանի սիստեմը բոլորովին տարբեր լինելով, այնտեղ բառ գտնելը առանձին գիտութիւն եւ վարժութիւն է պահանջում: Կովկասեան երեսունի չափ լեզուների բառերը քաղել եմ գլխաւորապէս Erckert-ի Die Sprachen der kaukasischen Stammes գործից, որի էջերը ամէն անգամ յիշել աւելորդ համարեցի:

Բնիկ եւ փոխառեալ բառերի այս երկու մեծ խմբերից յետոյ կան չորս ուրիշ խմբեր էլ, որոնք թէեւ համեմատաբար մեծ չեն, բայց պէտք ունին այստեղ բացատրուելու: Սրանցից առաջինն է բնաձայն բառերի խումբը: Բնաձայն ենք կոչում այն բառերը, որոնք նշանակում են ներքին հոգեկան մի աղաղակ կամ արտաքին նիւթական մի աղմուկ, եւ ձայնով էլ իբր թէ իրենց նշանակած նիւթի պատկերն են. ինչ. հնչել, ճռնչել, շշնչել, բբչալ, հառաչել ևն: Այսպիսի բնաձայն բառերով շատ ճոխ են թէ՛ մեր հին լեզուն, թէ՛ նոր աշխարհաբարը եւ թէ՛ գաւառական բարբառները: Նախապէս կարծում էին, թէ այս բոլոր բառերը առանձին ու անկախ ձեւեր են: Հանդէս Ամսօրեայի մէջ (1899, էջ 202—5) առանձին մի ուսումնասիրութիւն եմ հրատարակել, ուր ցոյց եմ տուել թէ այս բոլորի մէջ կազմութեան մի ընդհանուր սկզբունք կայ եւ թէ նրանց բոլորի զուտ արմատներն են նախաձայն հ, ն, շ, բ ևն: Այս մեկնութեամբ բնաձայնները դառնում են միջարկութիւն կամ ձայնարկութիւն, որով այլեւս իբրեւ առանձին արմատ իրաւունք չունին համեմատուելու այս կամ այն լեզուի հետ, իբր ցեղակից:

Երկրորդ խումբը կազմում են այն բառերը, որոնք կարող ենք մէկ բառով կոչել հայակերտ։ Սրանք կրկնութեամբ, աճականների յաւելումով կամ ձայնդարձներով կազմուած ձեւեր են, որոնց թէեւ կազմութիւնը յայտնի է, բայց բուն արմատները մեկնուած չեն եւ այս կամ այն խմբի մէջ մտնելու համար գիտութեան անդրագոյն հետազօտութեանց են սպասում: Այսպէս օր. դողդոջ, խծկել, կամակոր բառերը կազմուած են դող, խից, կոր արմատներից, սակայն այս վերջինները չունին իրենց մեկնութիւնը: Եթէ մի օր ապացուցուի, որ խից արմատը կովկասեան փոխառութիւն է կամ կոր արմատը հնդեւրոպական ծագում ունի, բնականաբար սրանց հետ նաեւ խծկել փոխառութիւն եւ կամակոր բնիկ հայ պիտի համարուին: Բայց մինչեւ այդ օրը սրանք եւ սրանց նմանները առկախ պիտի մնան: Ճիշտ խօսելով այս կարգի բառերը արմատ չեն եւ ընթերցողների դիւրութեան համար դրուած են արմատների շարքը:

Երրորդ խումբը կազմում են անստոյգ բառերը, որոնք Հայ մատենագրութեան

------p.13

մէջ հազիւ երբեմն գործածուած ձեւերն են: Շատ անգամ սրանք անստոյգ են նշանակութեան կողմից. այսինքն չգիտենք, թէ ի՛նչ նշանակութեամբ են գործածուած, ուրիշ դէպքերում յայտնի չէ նրանց բուն ձեւը, որովհետեւ զանազան ձեռագրեր զանազան ընթերցուածներով են աւանդում կամ աղբիւրն է անվստահելի: Սրանք էլ պէտք ունին լաւագոյն ձեռագրի յայտնութեան կամ անդրագոյն քննութեանց՝ պարզուելու եւ որոշուելու համար:

Ոմանց համար այսպիսի բառերի թւումը աւելորդ էր. «Թերեւս աննպատակ նկատուի գիտական բառագրքիս մէջ անստոյգ բառերու կուտակումը» (Ակինեան): Բայց ճիշտ չէ այս հայեացքը: Աննպատակ եւ վնասակար պիտի լինէր այդպիսի բառերի թւումը որեւէ գործնական, դպրոցական կամ առձեռն բառարանի մէջ, որովհետեւ տեղիք պիտի տար սխալ ձեւերի տարածման: Ընդհակառակը այսպիսի գիտական գործի մէջ ճիշտ տեղն էր հաւաքելու նաեւ այդ կարգի բառերը, նրանց անստուգութիւնը երեւան հանելու եւ եթէ կարելի էր՝ ստուգելու, ուղղելու կամ մերժելու: Մնացեալը ճշտել ժամանակի գործն է:

Չորրորդ խումբը կազմում են այն սակաւաթիւ բառերը, որոնք թէեւ բառարաններում յիշուած են, բայց իսկապէս ուրիշ բան չեն, եթէ ոչ աղճատուած ձեռագրերի սխալ գրչութեանց կամ սուտ ենթադրութեան արդիւնք, որոնք նորագիւտ լաւագոյն ձեռագրերի ընթերցմամբ կամ բանասիրական քննութիւններով փոխուած կամ ջնջուած են: Այս կարգի բառերը կոչում ենք սուտ կամ շինծու, ինչպէս են օր. նանակ «կացին», խորանգ «զկռտոց», խորի «ընթերցող», փանդուրակ «հիւն» ևն:

Այս վեց խմբից դուրս կայ նաեւ հայերէն բառերի շատ աւելի ստուար մի թիւ, որ մնում է առանց մեկնութեան կամ ո՛չ-վերջնական ստուգաբանութեամբ:

Որպէսզի ընթերցողը մէկ անգամից տեսնէ, թէ իր փնտռած բառը ի՛նչ խմբի է պատկանում, արմատի սկիզբը (առաջին բաժնի մէջ) դրի պայմանական նշաններ, հետեւեալ ձեւով.

+ ցոյց է տալիս բնիկ հայ բառերը.

* օտար փոխառեալ բառերը.

օ բնաձայն բառերը.

—հայակերտ բառերը.

[] ուտ ու շինծու բառերը.

Անստոյգ բառերը յիշատակուած են յատկապէս. իսկ դեռ չմեկնուած բառերը մնում են առանց նշանի:

Ստուգաբանական բաժնում իմ գլխաւոր եւ հիմնական առաջնորդս եղաւ Hübschmann, Armenische Grammatik, Leipzig 1895—7, որ հայ լեզուաբանութեան հիմնաքարն է: Այս աշխատութեան մեզ վերաբերեալ մասը ամբողջապէս ներմուծուած է իմ բառարանիս մէջ: Եւ որպէսզի ամէն մի ստուգաբանութիւն հեղինակաւոր վճռով հաստատուած լինի, ստուգաբանութեան վերջում ամէն անգամ յիշում եմ թէ Հիւբշման ընդունե՛լ է այդ ստուգաբանութիւնը իր գրքի այսինչ էջում:

1895—7 թուականներից յետոյ սակայն հրատարակուեցան նորանոր ստուգաբանութիւններ՝ Meillet-ի, Lidén-ի, Pedersen-ի եւ այլ հայագէտների կողմից (նոյն իսկ Հիւբշման հրատարակեց նոր ստուգաբանութիւններ): Սրանցից

------p.14

ինչ որ գիտութեան համար ընդունելի է համարւում՝ անց եմ կացրել բառարանիս մէջ, սակայն առանց կարողանալու հաստատել Հիւբշմանի ստորագրութեամբ:

«Անշուշտ ամէն ստուգաբանական մեկնութիւն, նոյն իսկ անոնք, որոնք ներկայացուած են ստոյգ, չեն անվիճելի», ասում է Ակինեան իր քննադատութեան մէջ (ՀԱ 1930, 485): Կարծում եմ, որ այս խօսքերը պէտք է առնել հակառակ իմաստով: Ստուգաբանութիւններ կան, որոնք թերեւս ընդունելի եւ իբր ստոյգ պիտի համարուէին, բայց մոտենալով նրանց շատ մեծ զգուշութեամբ, յաճախ չեմ անցկացրել ուղիղ ստուգաբանութիւնների շարքը: Դրանցից մի քանիսը աւելի յետոյ նորանոր ապացոյցներով հաստատելով՝ մտցրել եմ Յաւելուածի մէջ:

Հիւբշմանի մահից յետոյ հայ լեզուաբանութեան մեծագոյն հեղինակութիւնը եղաւ Meillet, լեզուաբանութեան ուսուցիչս, որ եւ այսօր ընդհանուր լեզուաբանութեան համաշխարհային հեղինակ է: 35 տարիների թղթակցութեամբ բազմատեսակ ցուցումներ եմ ստացել իրանից, իր միջոցով ճշտել բազմաթիւ ստուգաբանութիւններ, ստացել իր հաւանութիւնը կամ մերժումը, որ եւ յաճախ յիշատակում եմ բառարանիս մէջ:

Այսքան զգուշաւորութիւնից յետոյ, կարծում եմ, որ իբր ուղիղ նշանակուած ստուգաբանութիւնները իրօք կարելի է ստոյգ համարել:

Գիտունների առաջարկած ստուգաբանութիւններից դուրս, ինքս էլ ունիմ բազմաթիւ ստուգաբանութիւններ, մի մասը արդէն հրատարակուած զանազան տեղեր, մի մասը անտիպ: Այն ստուգաբանութիւնները, որոնք այժմ անճիշտ եմ համարում, դրուած են պատմականի շարքում, իսկ այն ստուգաբանութիւնները, որոնք ենթարկել եմ Հիւբշմանի եւ Մէյյէի հաւանութեան, եւ կամ քննութեան խիստ բովից անցկացնելով կարծում եմ թէ համապատասխան են գիտութեան պահանջներին, համարձակուել եմ դնել ուղիղ ստուգաբանութեանց շարքը, բայց նշանակելով միշտ Ան. ստորագրութեամբ, առ ի զգուշութիւն ընթերցողների: Այս ստուգաբանութիւնների թիւն է 1604 (մեծ թիւ, բայց դրանցից միայն 136-ը բնիկ հայ, իսկ մնացեալը փոխառեալ կամ բնաձայն լինելով, քանակը մեծապէս փոքրանում է):

Ապագան ցոյց պիտի տայ, թէ սրանցից ո՛րքանն է ընդունելի: Քննելի են յատկապէս այն ստուգաբանութիւններս, որոնք + կամ * նշանով չեն նշանակուած:

Գ. բաժին. — Ստուգաբանութեանց պատմութիւնը. բառարանիս այս բաժինը շատերի համար աւելորդ է: Բայց որովհետեւ ես սկզբունք էի դրել Բ բաժնի մէջ առնել միայն գիտութեան կողմից վաւերացուած կամ վաւերանալի ստուգաբանութիւնները, բնականաբար պէտք էր մի բաժին էլ յատկացնել նրանց, որոնք դեռ անստոյգ եւ տատամսոտ են, բայց կարող են թերեւս յետոյ մի նոր օրէնքի զօրութեամբ վաւերական դառնալ: Միւս կողմից կարեւոր համարեցի նշանակել իւրաքանչիւր ճիշտ ստուգաբանութեան հեղինակը: Բայց շատ անգամ հեղինակն էլ մէկը չէր, այլ իրար յաջորդող եւ իրար լրացնող հեղինակների մի շարք: Պէտք էր մի առ մի սրանք էլ յիշատակել: Այս պարագաները ի նկատի առնելով՝ մտածեցի աւելի ընդարձակել ծրագիրը եւ տալ հայերէն ստուգաբանութեանց ամբողջական պատմութիւնը:

------p.15

Որոշեցի ուրեմն ամփոփել բոլոր այն բառազննական քննութիւնները, որոնք հնագոյն ժամանակներից սկսեալ մինչեւ այսօր տեղի են ունեցել հայ կամ օտար հեղինակների կողմից: Այսպիսի մի աշխատութիւն կատարել է Lagarde, Armenische Studien, Göttingen 1877,բայց շատ աւելի կարճ մի սահմանում, այն է Schröder-ից սկսած մինչեւ 1877, եւ այն էլ միայն եւրոպացի հայագէտները ի նկատի առնելով:

Իմ ծրագիրս աւելի մեծ էր. ես իմ շրջանակի մէջ առի՝

1. Այն բոլոր ստուգաբանութիւնները եւ բառական քննութիւնները: որոնք մեր հին մատենագիրնել ը՝ սկսեալ Ե դարից, առիթ են ունեցել յիշելու իրենց մատենագրութեանց մէջ: Այս մատենագիրներից յիշելու արժանի են Եզնիկ, Խոսրով Անձեւացի, Ներսէս Լամբրոնացի, Գր. Տաթեւացի, Վարդան, Գր. Մագիստրոս եւ հին քերականների մի խումբ: Տարակոյս չկայ, որ այս ստուգարանութեանց մեծագոյն մասը սուտ ու սխալ բաներ են, եւ ամենաչնչին մասը միայն գիտական ճշմարտութիւն ունի: Բայց հայ լեզուաբանութեան պատմութեան համար առանձին հետաքրքրութիւն ունի հին հայ գիտունների հայեացքը հայ լեզուի կազմութեան մասին. եւ այս տեսակէտով այս կարգի ստուգաբանութեանց հաւաքումը կարող է օգտակար լինել: Ապագային է մնում դասաւորել ու ամփոփել դրանք, եւ կարելի եզրակացութիւնները դուրս բերել:

2. Այն բոլոր ստուգաբանութիւնները, որ հայագիտութեան հնագոյն ներկայացուցիչները՝ սկսեալ ԺԸ դարից մինչեւ Նոր Հայկազեան բառարանի հրատարակութիւնը, տուել են իրենց զանազան աշխատութեանց մէջ: Այս կարգին են պատկանում Schröder (1711), Յակոբ Վիլլոտ (1714), Վիսթոնեանք (1736), Մխիթար Աբբա (1769), Հ. Մկ. Աւդերեան (1816), Հ. Յ. Աւգերեան (1821), Գէորգ Դպիր (1826), Ինճիճեան, Նոր Հայկազեան բառարան ևն: Սրանց մէջ առանձնապէս յիշատակութեան արժանի են Գէորգ Դպիր (=ԳԴ) եւ ՆՀԲ: Առաջինը տուած է հազարի չափ հայ եւ պարսիկ բառերի ուղիղ համեմատութիւններ. երկրորդը ցոյց տուած է նոյնպէս հազարաւոր հայ փոխառութիւններ իրանեան, արար, եբրայեցի, յոյն եւ լատին լեզուներից: Այս ստուգաբանութիւնները այնուհետեւ դարձան ամէն հայագէտի սեփականութիւն. Lagarde իր աշխատութեան մէջ աւելորդ է համարում յիշատակել սրանք, որով հարիւրաւոր բառերի ստուգաբանութեան հեղինակի իրաւունքը իրեն կամ ուրիշ եւրոպացի հայագէտների է անցած: Ես չեմ ուզեցել այդպէս անարդար լինել եւ առանձին խնամքով բոլոր հին հեղինակների կատարած գործը մի առ մի յիշատակել եմ:

3. ՆՀԲ-ի հրատարակութիւնից անմիջապէս յետոյ սկսում է եւրոպացի հայագէտների անընդհատ շարքը. Petermann, Windischmain, Gosche, Bötticher կամ Lagarde, Müller եւ ուրիշները՝ հնդեւրոպական լեզուաբանութեան սկզբունքների վրայ հիմնուած տալիս են հարիւրաւոր հայ բառերի նոր ստուգաբանութիւններ: Սրանց լիակատար ցանկը ունի Lagarde իր վերոյիշեալ աշխատութեան մէջ. նոյնը ամբողջութեամբ պիտի գտնէ ընթերցողը նաեւ ներկայ աշխատութեան մէջ:

Բայց այստեղ կայ մի փոքրիկ տարբերութիւն իմ եւ Lagarde-ի միջեւ: Ամէն մէկ ստուգաբանութեան դէմ՝ Lagarde յիշում է ո՛չ միայն նրա առաջին հեղինակը, այլ նաեւ բոլոր այն հեղինակները, որ այդ բառը յիշատակած են,

------p.16

նրանց բոլոր գործերի անունները, ամէն մէկ էջը մի առ մի՝ տողերով հանդերձ: Այսպէս, հայր բառի դէմ յիշում է Petermann, Grammatica ling. arm. էջ 26՝ տող 22, էջ 33՝ տող 13, էջ 153՝ տող 22, Windischmann, Die Grundlage der arm. էջ 22՝ տող 26, էջ 25՝ տող 17, Gosche, De ariana ling. էջ 14, Bötticher, Horae aramaicae, էջ 36՝ տող 67, Vergleichung der arm. Consonanten, ZDMG 1850, էջ 357 տող 142, Arica, էջ 64՝ տող 37, Lagarde, Zur Urgeschichte der Armenier, էջ 121՝ տող 856, Spiegel, Huzw. 191, Müller, SWAW հտ. 35, էջ 194, 198; հտ. 38, էջ 583, 585,589,590; m. 44, էջ 552, 556, 560; հտ. 64, էջ 453; Pictet, Orig. ind. հտ. 2, էջ 348, Müller, Kuhns und Schleichers Beiträgen, հտ. 2, էջ 490; հտ. 3, էջ 90, 91; Spiegel, BVS, հտ. 5, էջ 369, Lagarde, Gesammelte Abhandlungen, էջ 9, տող 18, Patkanoff, Recherches sur la formation de la langue arm. JAP 1870, հտ. 2, էջ 165, Ascoli — Schweizer ZVS հտ. 17, էջ 136 եւ 141; Hübschmann KZ հտ. 23, էջ 19, 33, 35, 406: Եւ այսպէս ամէն բառի դիմաց: Ըստ իս այսպիսի մանրամասն եւ ամբողջական յիշատակութիւն անտեղի եւ աւելորդ էր: Ես բաւականացայ միայն յիշելով առաջին հեղինակների անունը եւ ա՛յն տեղը, ուր առաջին անգամ երեւացել է ստուգաբանութիւնը: Այսպէս, հայր բառի համար ամբողջ վերի յիշատակութեանց փոխարէն դրի միայն «Ուղիղ մեկնութիւնը ունի նախ Peterm. 28, 33, 153 եւ յետոյ Windisch. 22, 25, Gosche 14, Böttich. Horae aran. 36, 67 ևն»: Տողերը, միեւնոյն հեղինակի երկրորդ, երրորդ ևն երկերի յիշատակութիւնը իսպառ յապաւուած են: Այս պարագային ինքնին հասկանալի է որ բոլորովին աւելորդ էր յիշել նաեւ այն յետին հեղինակներին, որոնք իրենց նախորդների տուած մեկնութիւնները կրկնում են շարունակ՝ իրենց զանազան լեզուաբանական քննութեանց մէջ:

4. Հիւբշման 1875 թուին հրատարակեց իր դարագլուխ կազմող յօդուածը՝ Über die Stellung des Armenischen im Kreise der indogerm. Sprachen (KZ թերթում, հտ. 23, էջ 5—42): Այս յօդուածով հայ լեզուաբանութիւնը մտնում էր մի նոր շրջան. հայերէնը՝ որ մինչեւ այն ժամանակ կարծում էր արիական լեզու, այնուհետեւ դառնում էր անկախ մի ճիւղ՝ հնդեւրոպական լեզուախմբի մէջ: Հայերէն բառերի մէջ բացւում էր մի մեծ խտիր զանազանում էին բնիկ հայերէն բառեր եւ փոխառեալ արիական բառեր, որոնց համար առանձին ձայնական ճիշտ օրէնքներ էին որոշում: Պէտք էր վերաքննել ամբողջ նախկին գիտունների աշխատանքը: Հիւբշման այս գործը կատարեց նախ մասամբ իր վերոյիշեալ յօդուածում, յետոյ աւելի կանոնաւոր Armenische Studien աշխատութեան մէջ (Leipzig 1883): Սկսուեցաւ կռիւը նախկին գիտունների եւ Հիւբշմանի միջեւ. Lagarde եւ Müller (թէեւ իրար մէջ անհամաձայն) հին գիտութեան աւերակներին պաշտպան մնացին. իսկ նոր երիտասարդ ուժերը. Հիւբշմանի դպրոցին յարեցան: Կռիւը վերջացաւ` հների պարտութեամբ. եւ այսօր գիտութեան մէջ ընդունուած է միայն Հիւբշմանի դպրոցը: Ով Հիւբշմանի դպրոցին աշակերտ չէ, նա գիտութեան զաւակ չէ: Վերջապէս Հիւբշման ինքը ամփոփեց իր եւ իր հետեւորդների նոր աշխատութեանց արդիւնքը՝ Armenische Grammatik անուն գործի մէջ (Leipzig 1895—7), որ, ինչպէս ասացի, հայ լեզուաբանութեան պատուանդանն է:

------p.17

Այն նոր հայագէտների մէջ, որ Հիւբշմանի հետ եւ նրանից յետոյ գործեցին ու գործում են, յիշատակութեան արժանի են մասնաւորապէս Bugge, Meillet, Pedersen, Lidén, Scheftelowitz, Patrubány, Petersson. չեմ յիշում նուազ կարեւորները: Սրանց բոլորի գործերը, որոնք հրատարակուած են եղել մինչեւ գործիս տպագրութիւնը՝ առանձին գրքերով կամ զանազան հանդէսներում, ամփոփած, նրանց տուած հազարաւոր ստուգաբանութիւնները (բոլորը անխտիր) ժամանակագրական կարգով դասաւորած՝ յիշատակել եմ: Ստուգաբանութեանց այսպիսի մի ամփոփում առաջին անգամն է, որ լոյս է տեսնում:

5. Եւրոպացի հայագէտներից դուրս՝ կան նաեւ բազմաթիւ հայ գրողներ, որոնք զբաղուած են հայ լեզուաբանութեամբ եւ սկսած Ազդարարից մինչեւ այսօր՝ լցրել են ամբողջ հայ մատենագրութիւնը իրենց գրքերով եւ զանազան յօդուածներով: Սրանց միջից մի-երկուսը միայն գիտուն անուան արժանի են, ինչպէս Պատկանեան, Տէրվիշեան, Այտնեան. միւսները հնագոյն պատուելիական դպրոցի խեղճ ու կրակ ներկայացուցիչներ, լեզուաբանութեան տարրական կանոններին անգիտակ, արտադրել են անհամ ձաբռտուքներ: Այս կարգին են պատկանում Հինքեարպէյէնտեան (իր հռչակաւոր Ստուգաբանական բառարանով, այլանդակութեան գլուխ գործոցն է), Մ. Մսերեան, Ս. Կուրտիկեան, Դ. Սարգիսեան, 3. Վ. Յակոբեան, Դ. Խաչկոնց եւ ուրիշ շատ շատերը, մինչեւ նորագույն «գիտունները»:

Թէեւ այս հեղինակների առաջարկած ստուգաբանութիւնները գիտական արժէքից զուրկ, բայց ես ամբողջութեան համար պարտք եմ համարել կատարեալ խղճամտութեամբ թերթել բոլոր ուսումնասիրութիւնները, աչքից անցկացնել բովանդակ հայ լրագրութիւնը՝ սկզբից մինչեւ այժմ եւ առաջարկուած բոլոր ստուգաբանութիւնները անխտիր հաւաքել այստեղ, առանց ուշադրութիւն դարձնելու նրանց անգիտականութեան վրայ: Ամբողջական ուսումնասիրութիւններ եւ առանձին գրքեր բառաքաղել դիւրին էր. բայց լրագրութի՜ւնը...:

Այս գործը արդարեւ շատ ծանր էր եւ նրանք միայն պիտի կարողանան զգալ գործի ծանրութիւնը, որոնք երբ եւ իցէ առիթ ունեցել են հայ լրագրու թիւնը թերթելու: Աշխարհիս ո՛չ մի անկիւնում չկայ հայ լրագրութեան ամբողջական մի հաւաքածոյ: Վիեննայի Մխիթարեանց գրադարանը, որ իր լրութեամբ ամենապատուաւոր տեղն է բռնում եւ 40 տարուց ի վեր յատուկ ջանք է գործ դնում իր հաւաքածոն լրացնելու, բազմաթիւ պակասներ ունի: Ազդարարը աշխարհում 3 օրինակ միայն կայ: Տաճկաստանում Սահմանադրութեան հռչակմամբ ամէն մի քաղաք իր թերթը կամ թերթերը ունեցաւ, յաճախ խմորատիպ: Արտասահմանի հեռաւոր անկիւններում բազմաթիւ թերթեր հրատարակուեցան, յաճախ քաղաքական, որոնց մուտքը ցարական իշխանութեան ժամանակ արգիլուած էր խստիւ: 1914 թուից սկսած՝ յարաբերութեանց պակասումը արտասահմանի հետ եւ այլ նման պատճառներ չթողեցին, որ այս կէտում ցանկալի կատարելութեան հասնէի: Անկարելի եղաւ ամբողջ նիւթը սպառել. բայց այնու ամենայնիւ իմ բազմաթիւ ճամբորդութիւններս երկրից երկիր ու քաղաքից քաղաք, յատուկ հետամտութիւնս թերթերի հաւաքածոներ պրպտելու որտեղ եւ ում մօտ էլ որ լինի, միջոց տուին ինձ անթիւ քանակութեամբ թերթեր տեսնելու եւ նիւթ քաղելու: Մնացեալը հաւաքել ապագայի գործ է: Օգտագործած գրքերիս եւ

------p.18

յօդուածներիս լիակատար ցուցակը այնքան մեծ է (3800 անուն), որ անշարմար համարեցի կցել բառարանիս. կազմում է առանձին գիրք (Հայ լեզուաբանական Մատենագիտութիւն), որ պատրաստ է արդէն եւ տպագրութեան լոյսին է սպասում:

Մի քանի աշխատութիւն միայն՝ հակառակ լիակատար լինելու փափագիս, անհնար եղաւ գործածել: Այսպէս են օր. 1) Ջրպետի (Cirbied) Քերականութիւնը (Paris 1823). -2) Ellis, The armenian origin of the Etruscans, (London 1841). — 3) Ա. Բ. «Աստուած, հայ եւ Արմենիա բառերուն ստուգաբանութիւնը» (Պօլիս 1913): Այս աշխատութիւնները այնքան անգիտակ մեթոդով կազմուած գործեր են, որ քննադատութեան սահմաններից էլ ա՛յն կողմ են անցնում: Օրինակ՝ Ջրպետը միեւնոյն ար արմատից է հանում այր, հայր, մայր, քոյր, որձ, որդ, մարդ, մարտ, արթ, արգ, յարգ, արմ, զարմ, մարմին, թարմ, արի, յար, բար, բարք, չար, արփ (էջ 98). — արգանդ մեկնում է անդ, արտ յարգելի. — մոլար՝ մոլի այր (էջ 101). — դժոխք՝ դաժան ուխք.— տիտան՝ մեծն(տի) տան. — դեսպան՝ դրսի պահապան (էջ 687): Եւ այսպիսի հարիւրաւոր բառեր:

Սրա նման է Ellis, որ հայերէն բառերը այլ ընդ այլոյ համեմատում է ետրուսկերէն զանազան կասկածելի բառերի հետ: Սրա նման է Սանտալճեան, Les inscriptions cunéiformes Urartiques (Վենետիկ 1901), որ հայերէն բառերը խալդերէնի հետ է նոյնացնում: Նաեւ նման աւելի նոր աշխատութիւններ հայ-խալդական համեմատութեանց:

Աւելորդ եմ համարում խօսիլ Ա. Բ.-ի երախայական աշխատութեան մասին:

Դարձեալ պէտք է շեշտեմ, որ աշխատութեանս սոյն երրորդ բաժինը ընդհանրապէս ճշմարիտ գիտական արժէքից զուրկ, լեզուաբանների համար անպէտք ու աւելորդ է: Սրա համար էլ դրուած է նեղ սիւնակով, ծանօթութեան նման, որով երկիւղ չկայ, որ սխալը իբրեւ ուղիղ անցնի: Սակայն նա պատմական նշանակութիւն ունի: Նա կարեւոր եւ շատ կարեւոր է նրանց համար, որոնք հայ լեզուի ստուգաբանութեանց պատմութեամբ են զբաղւում, եւ իբրեւ մի շտեմարան՝ իր մէջ է պարունակում հայ բառերի վրայ տրուած բոլոր ստուգաբանութիւնները: Նա մեր կեանքի համար էլ շատ գործնական նշանակութիւն ունի: Մեր տնաբոյս «լեզուաբան»-ներից շատերը յաճախ նոր նոր ստուգաբանութիւններ են մտորում: Մտորումը դեռ յանցանք չէ. ոմանք նոյն իսկ համարձակւում են այդ բաները հրատարակութեան տալ եւ նոյն իսկ շատ լուրջ թերթերում (տե՛ս Հանդէս Ամսօրեայ): Ստուգաբանութեանց պատմութիւնը յաճախ ցոյց պիտի տայ, թէ իրենց թարթափումները ուրիշների կողմից էլ են տեղի ունեցած, կամ հրատարակուած են եւ յետոյ լռութեան դատապարտուած, եւ կամ թէ արդէն ուղիղ ստուգաբանութիւնը կայ: Եւ այս բանը անշուշտ զգուշացուցիչ միջոց պիտի լինի նրանց համար՝ հրաժարուելու սխալ ու անօգուտ մտածութիւններից Այս խօսքս մասամբ նաեւ եւրոպացի հայագէտների համար է:

Ստուգաբանութեանց պատմութեան առթիւ մի քանի ցուցումներ կարեւոր եմ համարում:— Ստուգաբանութիւնները շարուած են իրենց հրատարակութեան ժամանակագրական կարգով եւ ո՛չ թէ հեղինակների դասաւորութեամբ: Ուստի եւ միեւնոյն հեղինակի զանազան գործերը եւ զանազան յօդուածները անհրաժեշտաբար իրար չեն յաջորդում: Առանձին հոգ եմ տարել

------p.19

յիշելու իւրաքանչիւր ուղիղ մեկնութեան հեղինակը: Ուղիղ մեկնութիւն եմ կոչում գիտականօրէն ճիշտ կամ ընդունելի այն ստուգաբանութիւնը, որ յիշուած է լինում երկրորդ բաժնում. եւ երբ ժամանակագրական կարգը հասնում է այն հեղինակին, որ առաջին անգամ տուել է այդ մեկնութիւնը եւ յետոյ ուրիշ գիտուններ ընդունել կամ նուիրագործել են, կարճ խօսքով ասում եմ «Ուղիղ մեկնութիւնը տուաւ այսինչը», առանց մանրամասն յիշելու համեմատեալ բառերը, որովհետեւ արդէն ընդարձակօրէն յիշուած են Բ բաժնում: Բայց այստեղ «ուղիղ մեկնութիւն» բառերը պէտք է առնել ո՛չ թէ բացարձակ, այլ յարաբերական մտքով: Ուղիղ մեկնութիւնը Հիւբշմանից է սկսում: Երբ 1826 թուին Գէորգ Դպիր հյ. պատկեր բառը համեմատում է պրս. փէյքէր ձեւի հետ, ուղիղ համեմատութիւն է տալիս արդարեւ, բայց ո՛չ այն մտքով, ինչ որ ընդունուած է այժմ լեզուաբանութեան մէջ: Գէորգ Դպիր չգիտէր ո՛չ այն՝ թէ ի՛նչպէս է կազմուած բառը (իրանեան pati— մասնիկով՝ kar— արմատից) եւ ո՛չ էլ այն՝ թէ այս բառը հայերը պարթեւական շրջանին փոխ են առել տիրող լեզուից: Այս բաները շատ յետոյ են յայտնուած. փոխառութեանց եւ բնիկ բառերի խնդիրը Հիւբշմանն է լուծել: Նոյնը պէտք է հասկանալ նաեւ ՆՀԲ-ի, Petermann-ի, Lagarde-ի, Müller-ի եւ ուրիշ շատ շատերի ստուգաբանութեանց համար անխտիր: Սխալ ստուգաբանութիւնները առհասարակ չեմ քննադատած: Ինքնին հասկանալի է արդէն, որ նրանք սխալ են, քանի որ չեն անցած երկրորդ բաժնի մէջ: Քննադատել եմ միայն այն ստուգաբանութիւնները, որոնք ճշմարիտ լինելու երեւոյթն ունին եւ կարող են խաբել անուշադիր ընթերցողներին:

Ստուգաբանութեանց պատմութեան, երբեմն նաեւ ուղիղ ստուգաբանութեանց համար օգտուած եմ նաեւ անտիպ գործերից: Գարագաշեանի, Ա. Խաչատրեանի, Մէյէի, Հիւբշմանի եւ ուրիշների հետ ունեցած անձնական ծանօթութիւնս եւ թղթակցութիւններս շատ արդիւնք են տուած ինձ: Յատկապէս, ինչպէս վերը յիշեցի, իմ ուսուցիչ Մէյյէի հետ ունեցած թղթակցութիւնս 1898 թուից սկսեալ մինչեւ այժմ անընդհատ, շատ արդիւնաւէտ է եղած: Այս բոլոր պարագաների մէջ աղբիւրը յիշատակելու համար փակագծի մէջ դնում եմ «անձնական», այսինքն անձնական ծանօթութեամբ իմացուած եւ ո՛չ թէ գրքերից քաղուած: Ամէնից յետոյ կարեւոր եմ համարած յիշել ա՛յն բառերը, որոնք զանազան լեզուների, մինչեւ չինարէնի եւ ճապոներէնի մէջ, պատահաբար նմանութիւն ունին հայերէնի հետ եւ իրապէս ոչինչ են: Այս էլ ի զգուշութիւն մոլորամիտ «լեզուաքնին»-ների:

Դ. բաժին.— Գաւառական ձեւեր. բառարանիս իւրայատուկ մասերից մէկն է այս բաժինը, որ սկսւում է ԳԻՌ. համառօտագրութեամբ: Այս բաժնում դասաւորել եմ իւրաքանչիւր արմատի ստացած ձեւերը մեր զանազան գաւառական բարբառներում:

Գաւառական բարբառները, որոնց թիւը իմ Բարբառագիտութեան մէջ 31 եմ դրած (այժմ աւելի), մեծաւ մասամբ չեն քննուած: Ճշմարիտ է որ կան հարիւրաւոր բնագիրներ զանազան գրքերի եւ թերթերի մէջ՝ գրեթէ ամէն բարբառով էլ, բայց սրանք առհասարակ զուրկ են գիտական արժանիքից (յատկապէս տառադարձութեան անհարազատութեան պատճառով) եւ գրուած են գրաբար հայերէնի ուղղագրութեամբ: Այս պարագային աւելորդ բան էր ինձ համար՝ օգտուիլ այդ բոլոր գրուածքներից կամ նրանց վրայ հիմնուած ենթադրութիւններ անել: Պէտք էր դիմել սեփական աշխատութեան:

------p.19

Ճամբորդելով քաղաքից քաղաք (Նոր Ջուղայից մինչեւ Ռոտոսթ.)՝ կա՛մ տեղի վրայ եւ կա՛մ տեղացի գիտակ անձերի աջակցութեամբ կազմեցի 30 գաւառականի (բարբառ եւ ենթաբարբառ) ամբողջ բառացանկը, որ ներմուծել եմ այստեղ:

Այդ գաւառականներն են՝

Ա. Ում ճիւղ

Երեւ. = Երեւանի բարբառ. վերցրել եմ Քանաքեռ գիւղի խօսուածքը՝ տեղի վրայ. բառացանկս կազմել եմ աջակցութեամբ գիւղի երկու ամենահին ծերունիների, որոնք են՝ Պապան բիձա Արարատեան (ծն. 1840 թ. հայրն ու պապն էլ բնիկ Քանաքեռցի) եւ Յակոբ Ղազարեան (ծն. 1850 թ.). ամբողջ աշխատանքի ժամանակ գործակցում եւ հետեւում էին ինձ նաեւ մեր Համալսարանի Պատմա-լեզուաբանական բաժնի երեք ուսանող, բնիկ Քանաքեռցի՝ + Բաղդասար Գէորգեան, Եղիշէ Գասպարեան եւ Սամուէլ Սաղաթէլեան (երեքն էլ հայերէնի ուսուցիչ):

Տփ. = Տփղիսի բարբառ. այս բարբառի բառերը դուրս եմ բերել Ախվէրդեանի, Սունդուկեանի եւ Գ. Տէր-Աղէքսանդրեանի գործերից, որոնք ըստ կարելոյն գիտական ճշտութեամբ են: Ամբողջը սակայն վերաքննել եւ ուղղել է մեր համալսարանի դասախօսներից Գէորգ Ասատուր, բնիկ Թիֆլիսեցի (ծն. 1868): Իր աջակցութեամբ է նաեւ որ հայագէտ Томсонъ կազմել է Թիֆլիսի հայերէն բարբառի ուսումնասիրութիւնը (այն ժամանակ Գէորգ Աստուածատրեան):

Ղրբ. = Ղարաբաղի բարբառ. կազմել եմ 1899 թուին Էջմիածնում՝ Եսայի սրկ. Մահտեսի- Բաբայեանի աջակցությամբ (Վարանդայի Գիշի գիւղից): Օգնել է նաեւ Ճեմարանի ուսանող (այժմ ուսուցիչ Նոր-Նախիջեւանում) Աւետիս Տէր-Յարութիւնեան (Թաղոտ գիւղից): Ամբողջը ստուգել եւ լրացրել եմ տեղի վրայ՝ երկու տարի իբրեւ ուսուցիչ թեմական դպրանոցի մնալով Շուշում եւ մի քանի տարի շարունակ ամառները անցկացնելով այդ տեղ: Մեծապէս օգտուել եմ կնոջս՝ + Արուսեակ Աճառեանի ցուցմունքներից, որ բնիկ Շուշեցի էր:

Գոր.= Գորիսի (Զանգեզուր) ենթաբարբառ, որի բոլոր ձեւերը հայթայթել է ինձ Տէր Դաւթեան Զաքարիա, 1899 թուին, Ճեմարանի բարձր խմբի ուսանողներից:

Շմ. = Շամախիի բարբառ, ուսումնասիրել եմ Նոր-Նախիջեւանում 1911 1916 թուերին՝ թատերագիր — Ալ. Աբէլեանի հետ, որ բնիկ Շամախեցի է եւ շատ լաւ ծանօթ իր մայրենի բարբառին, որով գրում էլ է:

Ջղ. = Նոր Ջուղայի բարբառ բառարանը կազմեցի Նոր-Ջուղայում (Սպահան) 1919 թուին, աջակցութեամբ բնիկ Նոր-Ջուղայեցի, Կալկաթայի Հայոց Մարդասիրական Ճեմարանից շրջանաւարտ եւ Նոր-Ջուղայի հայոց դպրոցների հայերէնի եւ անգլերէնի ուսուցիչ՝ Յովհաննէս Տէր-Գրիգորեանի: Ամբողջ բառացանկը վերաքննեց ու լրացրեց Տիգրան Աբգարեանց, բնիկ Նոր-Ջուղայեցի, վաղեմի ուսուցիչ հայոց լեզուի եւ հայոց պատմութեան, որ նոյնպէս կազմած ունի Նոր-Ջուղայի հայոց բարբառի ուսումնասիրութիւնը եւ բառարանը:

Ագլ. = Ագուլիսի բարբառ. ուսումնասիրել եմ նախ 1899—1900 թուրին Էջմիածնում, բնիկ Ագուլեցի ուսուցիչ Մարտիրոս Հախնազարեանի հետ:

------p.21

Երկրորդ անգամ Թաւրիզում՝ 1921 թուին, Ներքին-Ագուլեցի բժիշկ Արիստակէս Զարգարեանցի հետ, որ յայտնի է Ագուլիսի բարբառի իր մեծ հմտութեամբ:

Բ. Կը ճիւղ

Կր. = Կարնոյ բարբառ. ուսումնասիրել եմ Թաւրիզում՝ 1905 թուին, բնիկ Կարնեցի ուսուցիչ Գէորգ Չիլինգիրեանի հետ:

Ախց. = Ախալցխայի ճիւղը՝ Կարնոյ բարբառի. ամբողջ բառացանկը կազմել եմ բառարանիս տպագրութեան հետ զուգընթաց՝ 1926—32 թուերին, Երեւանում, աջակցութեամբ մեր համալսարանի դասախօս ինժեներ Արսէն Մանանդեանի (ծն. 1879 թ.) եւ իւր մօր + Տիկին Աննա Մանանդեանի (ծն. 1854 թ.). երկուսն էլ բնիկ Ախալցխացի. ընտանեկան խօսակցութեան մէջ մայրենի բարբառը մինչեւ այժմ պահում են հարազատութեամբ:

Մշ. = Մշոյ բարբառ, բառացանկիս ա, բ, գ տառերը պատրաստել եմ Պարիզում՝ 1897—8 թուերին, աջակցութեամբ Տիգրան Դիմաքսեանի (Մշոյ Կառնէն գիւղից, նախկին աշակերտ Պօլսի Կեդրոնական Վարժարանի, բարբառը պահում էր հարազատութեամբ): Մնացեալը պատրաստեցի Երեւանում՝ 1927 թուին, աջակցութեամբ Մուշ քաղաքացի հայկաբան ուսուցիչ Նազարէթ Մարտիրոսեանի, որ մինչեւ 35 տարեկան հասակը եղել է Մուշում եւ 1915 թուին գաղթել է Կովկաս: Պօլիս չէ պանդխտած: Հեղինակ է «Տարօնի բանահիւսութեան» եւ «Մշոյ բարբառի բառարանի»:

Ալշ. = Ալաշկերտի ենթաբարբառ. բառացանկիս ա, բ, գ տառերը գրի եմ առել Էջմիածնում 1899 թուին՝ աջակցութեամբ գրաշար Գարեգինի, որ կարծեմ Խաստուր գիւղից էր եւ գիտական տառադարձութեան մեթոդին տեղեակ: Մնացեալը պատրաստել եմ 1928 թուին Երեւանում, աջակցութեամբ Յակոբ Յարութիւնեանի, Խաստուր գիւղից, ծն. 1889 թ. աւարտել է Էջմիածնի Ճեմարանը եւ Գերմանական համալսարանի փիլիսոփայական բաժինը. դասախօս մեր համալսարանում:

Վն. = Վանայ բարբառ. պատրաստել եմ Էջմիածնում 1898—1902 թուերին, Ճեմարանի բարձր լսարանների վանեցի ուսանողների աջակցութեամբ: Սրանցից առանձնապէս յիշատակելի են Համազասպ Բաղէշցեան եւ Գալուստ Իսքէնդէրեան: Ճեմարանը աւարտելուց յետոյ՝ վերջինը Թաւրիզում մեծապէս աջակցել է ինձ պատրաստելու համար Վանայ բարբառի քերականութիւնը:

Ոզմ. = Ոզմիի ենթաբարբառ. ուսումնասիրել եմ Էջմիածնում 1899 թուին, Ոզմեցի մի նորեկ գաղթականի վրայ, որ բացի իր մայրենի բարբառից ուրիշ լեզու չգիտէր: Դժբախտաբար բառարանս հասաւ մինչեւ նաւակատիք բառը եւ այնուհետեւ Ոզմեցիս անհետացաւ:

Մկ.= Մոկաց ենթաբարբառ. բառացանկս կազմել եմ Երեւանում 1926 թ. աջակցութեամբ Համբարձում Գալստեանի, Մոկսի Դաշտ թաղից (քաղաքից միայն 1/2 kil. հեռու), ծն. 1890 թուին, աւարտած մեր համալսարանի Պատմա-լեզուագրական բաժինը, այժմ դասախոս բանֆակում: — Մոկս եղած ժամանակ օգնել է նաեւ Օրբելիին՝ կազմելու ենթաբարբառիս ուսումնասիրութիւնը:

Տիգ. = Տիգրանակերտի բարբառ, ուսումնասիրել իմ ուսումնասիրել եմ Պոլսում՝ 1910

թուին, նորեկ երկու Տիգրանակերտցիների հետ (մին ուսուցիչ եւ միւսը բժշկական ուսանող). երկուսի էլ խօսակցական լեզուն Տիգրանակերտի բարբառն էր. գրական լեզուին քիչ էին ծանօթ:

Խրբ. = Խարբերդի բարբառ. ուսումնասիրել եմ Էջմիածնում, 1900 թուին, Խարբերդցի բժիշկ Անդրանիկ Յակոբեանի աջակցութեամբ:

Հմշ. = Համշէնի բարբառ. ուսումնասիրել եմ 1910 թուին Տրապիզոնում՝ Մալացի, Ապկիօնցի, Կիւշանացի եւ Ճօշարացի բազմաթիւ գիւղացիների եւ ուսուցիչների աջակցութեամբ:

ԶԹ. = Զէյթունի ենթաբարբառ. ուսումնասիրել եմ Պօլսում, 1910

------p.22

թուին՝ Ազգային Կեդրոնական Վարժարանի բարձրագոյն դասարանի աշակերտներ՝ Օննիկ Մահտեսեանի եւ իշխանորդի Յ. Եաղուպեանի աջակցութեամբ. երկուսն էլ բնիկ Զէյթունցի. առաջինը Պօզպայիր կամ Շորվայեան թաղից, երկրորդը Ղարղրլար կամ Եաղուպեան թաղից: Այս երկու թաղերը ներկայացնում են երկու տարբեր տիպ. ըստ այսմ մէջ բերած ձեւերս էլ սովորաբար կրկին են. առաջինը Շորվայեան թաղի տիպն է, երկրորդը Եաղուպեան թաղի: Գլխաւոր զանազանութիւնը r = յ եւ o = n ձայնափոխութեանց մէջ է: Երբ դրուած է միայն մէ՛կ ձեւ, ուրեմն այդ ձեւը ընդհանուր է երկու տիպերին: Իսկ երբ միեւնոյն թաղը երկու տարբեր ձեւ ունի, այդ ձեւերը միացրել եմ կամ շաղկապով:

Հճ. = Հաճինի ենթաբարբառ. ուսումնասիրել եմ Երեւանում, 1924 թուին, համալսարանի Պատմա-գրական բաժնի 3-րդ կուրսի ուսանող՝ Հաճնցի Արամ Գնդունիի (Թոփչեան) հետ, աշխատակցութեամբ նաեւ իր քրոջ՝ Թագուհի Գնդունիի:

Սվեդ. =Սուեդիայի բարբառ (Ասորիք). ուսումնասիրել եմ Երեւանում, Սվեդիայից նոր եկած Մասիս Փանոսեանի հետ (գրաշար Պետհրատում, յետոյ վարիչ Ղարաքիլիսայի տպարանի եւ այժմ ուսանող), որ իր մայրենի բարբառը շատ լաւ գիտէր: Դժբախտաբար մեր բառացանկը սկսւում է միայն Կ տառից: Նախորդ Ա — Ծ տառերի բառերը դնում եմ Յաւելուածիս վերջի

մասում:

Ակն. = Ակնայ բարբառ, այս բարբառով դրուած բոլոր բառերը քաղել եմ Մ. Մաքսուդեանի Le parler arménien d’Akn (Paris 1912) անուն աշխատութիւնից, ուր գաւառական ձեւերը եւրոպական գիտական տառադարձութեամբ գրուած լինելով՝ պէտք է ներկայացնէին հարազատ հնչումը:

Սեր. = Սեբաստիոյ բարբառ. պատրաստել եմ Երեւանի մէջ՝ 1929 թուին, բառանիւթս տուել է Սուրէն Ալթունեան, բնիկ Սեբաստիա քաղաքից, ծն. 1902 թ. Երեւան է եկել 1925 թ. Պօլիս շատ քիչ էր պանդխտել. ուսանող Պետ. համալսարանի (Տեխֆակ), այժմ ինժեներ. լեզուն պահում էր հարազատօրէն:

Ասլ. = Ասլանբէգի ենթաբարբառ. ուսումնասիրել եմ 1897-8 թուերին, Պարիզում, Ասլանբէգցի երիտասարդ Ա. Նալբանդեանի աշխատակցութեամբ: Այս ենթաբարբառը գրեթէ ամէն բաղաձայնով վերջացող բառերի համար երկու ձեւ ունի. ա. բացարձակ ձեւ, որ բառի անկախ ձեւն է (ինչ. հաց, մարթ է) եւ բ. փոփոխեալ ձեւ, որ բառի վերջին բաղաձայնի կրճատմամբ կամ թեթեւացմամբ է կազմւում. ինչ. հաս չէ «հաց չէ». մար’ չունի «մարդ չունի»: (Սրանց մասին աւելի ընդարձակ տե՛ս իմ Քննութիւն Ասլանբէգի բարբառին, Վենետ. 1898): Ներկայ աշխատութեանս մէջ Ասլանբէգի

------p.23

ենթաբարբառի դէմ աւելորդ չեմ համարած դնել միշտ կրկին ձեւերը, որոնցից առաջինը բացարձակ ձեւն է, երկրորդը՝ փոփոխեալ ձեւը:

Պլ. = Պօլսի բարբառ. իմ մայրենի բարբառս է, ինքս լինելով բնիկ Պօլսեցի, Սամաթիա թաղից, ծն. 1876 թ.:

Ռ. = Ռոտոսթոյի բարբառ. պատրաստեցի 1910 թ. Ռոտոսթոյի մէջ՝ հայկաբան եւ բանասէր Տիգրան Պաղտիկեանի աշխատակցութեամբ:

Ննխ. = Նոր-Նախիջեւանի բարբառ. պատրաստել եմ տեղի վրայ՝ 1907-1917 թուերին, տասնամեայ պանդխտութեանս մէջ, աջակցութեամբ գլխաւորապէս ուսուցիչ Սերովբէ Չաթալպաշեանի:

Սչ. = Սուչավայի բարբառ. պատրաստել եմ Էջմիածնի մէջ՝ 1898 թուին, Սուչավացի Կարապետ Կայնայեանի հետ, որ Սուչավայի հայ ժողովրդի կողմից ուղարկուած էր Էջմիածին՝ Սուչավայի քահանայ ձեռնադրուելու համար:

Գ. Ել ճիւղ

Մրղ. = Մարաղայի բարբառ. պատրաստել եմ Թաւրիզի մէջ 1905—6 թուերին՝ Մարաղացի երկու հասուն աշակերտներիս՝ Պետրոս Հայրապետեանի եւ Գրիգոր Մնացականեանի աջակցութեամբ: 1920 թ. անցնելով Մարաղա, նոյն աշխատութիւնը տեղի վրայ քննել եւ լրացրել եմ (տե՛ս իմ Քննութիւն Մարաղայի բարբառի, Երեւան 1926, էջ 36):

Սլմ. = Սալմաստի բարբառ. պատրաստել եմ Թաւրիզում՝ 1920 թ. Աշոտ քհ. Պօղոսեանի եւ իր ամբողջ ընտանիքի աջակցութեամբ:

Հւր. = Հաւարիկի բարբառ. այս բարբառով եղած բառերը հաւաքել եմ Գր. Տէր-Պօղոսեանի ուսումնասիրութիւնից (Բանբեր 1921—2, էջ 160—177). հեղինակը ծանօթ է գիտական ուղղագրութեան մեթոդներին, ուստի նրա տուած ձեւերին կարելի էր վստահիլ:

Յիշուած 30 բարբառներից 15-ը այժմ ջնջուած են եւ հետեւաբար նրանց բառարանը՝ գիտական ճշտութեամբ գրուած՝ բաւական կարեւոր պէտք է համարել գիտութեան համար:

Այս բոլոր բարբառների ներկայացրած ձեւերը դասաւօրել եմ կանոնաւորապէս, որչափ որ կարելի էր տարբեր ուղղութեամբ ընթացող զանազան բարբառների ձեւերը մի գծի վրայ դասաւորել: Ամէնից սկիզբը դրւում են այն բարբառային ձեւերը, որոնք ամէնից աւելի մօտ են գրաբարին, քանի հեռանան մայր ձեւից, այնքան էլ հեռու կդրուին. ամէնից վերջը եկող ձեւերը ամէնից աւելի տարբերներն են. միեւնոյն ձեւը ներկայացնող բարբառները շարուած են պարզ այբուբենական կարգով:

Բացի վերոյիշեալ 30 բարբառներից, որոնց բառերը լիովին ներկայ ացուած են այստեղ, երբեմն յիշատակւում են նաեւ զանազան ուրիշ բար բառների եւ ենթաբարբառների ձեւեր, եթէ առանձին կարեւորութիւն ընծայում են: Այս բոլոր գաւառականների ցանկը դրուած է գրքիս սկիզբը՝ իրենց համառօտագրութիամբ: Եթէ բառարանիս մէջ համառօտագրութիւնը դրուած է բարբառային ձեւից առաջ, նշանակում է թէ բարբառային ձեւը իմ կողմից ստուգուած գիտական ուղղագրութեամբ է. իսկ եթէ յետոյ է դրուած՝ ուղղագրութիւնը ստուգուած չէ եւ կամ որ նոյն է՝ գրական ձեւով է: Օրինակի համար ճիչ բառի տակ յիշւում են «Երեւ. Սլմ. Վն. ճչալ», բայց նաեւ «ճենչել, հնչել Արց. Եւդ. Հճ. հինչ Ննխ». առաջինը ճիշտ բարբառային արտասանութեամբ

------p.24

է, երկրորդը եւ երրորդը գրականի ոճով՝ առանց ցոյց տալու թէ ճ, ե տառերը իսկապէս ի՛նչպէս են արտասանւում (ճ, ջ թէ՞ ջ'):

Գաւառական ձեւերի մէջ յիշում են նաեւ այն հայերէն բառերը, որ թրքախօս հայերը պահած են դեռ՝ իբրեւ յիշատակ կամ մնացորդ իրենց երբեմնի մայրենի լեզուից: Սրանցից էլ սակայն առել եմ միայն նրանք, որ որոշ տեսակէտով հետաքրքրական են. միւսները թողել եմ՝ յատկապէս տառադարձութեան անճշտութեան պատճառով:

Վերջապէս դրւում են միեւնոյն արմատից յառաջացած զանազան գաւառական նորակերտ բառերը՝ առանց սակայն յատուկ ուշադրութիւն դարձնելու իւրաքանչիւրի բարբառային ճիշտ արտասանութեան:

Գաւառական ձեւերի թւումը՝ բացի բարբառի ուսումնասիրութեան եւ գրաբար արմատի ծագման քննութեան նպաստելուց, կարեւոր է նաեւ նրանով, որ գործնական կերպով ցոյց է տալիս, թէ գրաբար արմատը ի՛նչ չափով է պահուած ժողովրդական կենդանի լեզուի մէջ: Կան որ բոլորովին կորած են (սրանք բնականաբար գաւառական ձեւ չունին, ինչպէս օր. բեղմն, գադիշ, թաշկինակ), միւսները քիչ տեղ միայն պահուած են ( օր. հիւս (ձեան), հիւր, ոստին, որոնք կենդանի են դեռ Երեւ. Բլ. Խտջ. Մշ. Մկ. Սլմ. Ոզմ. Վն. Տփ.), վերջապէս երրորդ խումբը հայութեան մեծագոյն մասի մէջ պահուած է (օր. հաց, ջուր, գինի ևն): Նորակերտ գաւառական բառերի հաւաքումը նպատակ ունի ցոյց տալու, թէ կենդանի մնացած ձեւերն էլ ի՛նչ աստիճանի կենդանութիւն ունին բարբառներում:

Ե. բաժին.— Հայերէնից փոխառեալ բառեր, այս վերջին բաժինը, որ սկսւում է ՓՈԽ. համառօտագրութեամբ, գրքիս ամէնից իւրայատուկ մասն է, եւ նպատակ ունի պարզելու հայերէնի ազդեցութիւնը շրջակայ օտար լեզուների վրայ:

Գիտունները առհասարակ զբաղուել են ուսումնասիրելով հայերէնի ծագումը, զարգացումը եւ նրա կրած ազդեցութիւնը օտարներից: Ո՛չ մէկը չի հետաքրքրուած, թէ հայերէնն էլ ուրիշների վրայ ի՛նչ ազդեցութիւն է գործել: Առանձին ուշադրութեամբ հետաքրքրուելով այս կարեւոր խնդրով, ես առաջին անգամ Պօլսում 1893 թուին սկսեցի ուսումնասիրել լազերէնը, որ դիր եւ գրականութիւն չունի: Բնիկների հետ յարաբերութեան մէջ մտնելով՝ վերջապէս կազմեցի լազերէնի Բառարանը եւ Քերականութիւնը, որ հրատարակեցի Պարիզում (H. Adjarian, Etude sur la langue laze, արտ. MSL., հտ. X, 1897—8): Այստեղ ամփոփուած են նաեւ Klaproth-ի, Rosen-ի եւ Erckert-ի աշխատութիւնները: Ինձնից 12 տարի յետոյ հրատարակուեց Մառի Լազերէն քերականութիւնը (СПет. 1910), իհարկէ շատ աւելի լիակատար ձեւով: Լազերէնի մէջ գտած մի խումբ փոխառեալ հայ բառերս՝ քաջալեր եղան ինձ շարունակելու քննութիւններս նաեւ կովկասեան ուրիշ լեզուների վրայ: Ուսումնասիրեցի վրացերէնը եւ Չուբինովի բառարանից դուրս բերեցի հարիւրաւոր հայերէն փոխառութիւններ, որոնց վրայ ձայնաբանական մի յօդուած էլ հրատարակեցի Արարատի մէջ (1898 թ.): Վրացերէնից յետոյ անցայ ուտիերէնի, չերքէզերէնի ևն: Թուրքերէնի մէջ էլ գտայ մի խումբ հայերէն փոխառութիւններ. բայց սրանք երկու նոր խնդիր երեւան հանեցին. նախ՝ թէ Փոքր-Ասիոյ եւ Հայաստանի թուրք բարբառները ինչ փոխառութիւններ ունին հայերէնից. երկրորդ՝ թէ տաճիկ լեզուի մէջ երեւցած

------p.25

մի քանի շատ յատկանշական փոխառութիւնները (ինչ. իւղ, օրինակ, փեթակ) իրօք հայերէնի՞ց են փոխառեալ, թէ պատահական նմանութիւն ունին: Առաջին կէտի համար կոչ կարդացի Բիւրակն թերթի մէջ (1898, էջ 385—7) եւ ահա իրար ետեւից մի քանի բառահաւաքներ հրատարակեցին իրենց ժողովածուները, որոնց մէջ կային հարիւրաւոր բառեր, որ թուրքերէնը փոխ էր առած հայերէնից: Երկրորդ կէտի համար դիմեցի Ալթայական լեզուախմբին պատկանող զանազան լեզուների քննութեան, ստուգելու համար նրանց մէջ նոյն թուրք բառերը կա՞ն եւ ի՛նչ ձեւ կամ ի՛նչ ծագում ունին, հետեւաբար փոխառութիւնը իրակա՞ն է, թէ սուտ:

Ալթայական լեզուախմբին դրացի է Ուգրօ-ֆիննական լեզուախումբը, որ առաջ նրա հետ ցեղակից էր համարւում: Հիմայ այս կարծիքը ընդունուած չէ: Բայց կան մի քանի հայերէն բառեր, որոնք ֆիննականին մօտենում են: Այս ենթադրութիւնը պատճառ եղաւ, որ այս լեզուախմբի վրայ էլ ուշադրութիւն դարձնէի:

Թուրքերէնը եւ առհասարակ արեւելեան լեզուները բաւական զօրեղ ազդեցութիւն են գործել եւրոպական լեզուների վրայ: Այս ազդեցութիւնները երեւան հանելու համար կան մի քանի ընտիր եւրոպական աշխատութիւններ: Մտածելով, որ ազդող թուրքերէն բառերը կարող էին նախապէս հայերէնից փոխառեալ լինել, կարեւոր համարեցի այս տեսակէտով մօտենալ նաեւ նոյն կարգի եւրոպական աշխատութեանց. եւ արդարեւ յուսախաբ չեղայ. գտայ նրանց մէջ էլ բառեր, որոնք թուրքերէնի մէջ հայերէնից փոխ առնուելուց յետոյ, թուրքերէնի միջոցով տարածուել էին եւրոպական լեզուների մէջ: Սրանք անուղղակի փոխառութիւններ են հայերէնից:

Վերջապէս կարեւոր էր քննել մեր միւս դրացիների լեզուները. քրդերէն, եբրայեցերէն, արաբերէն, ասորերէն, ինչպէս նաեւ գնչուների լեզուն, որ հայերէնից բաւական ազդուած է: Առաջինը կատարեցի Justi-ի քրդերէն բառարանի վրայ, երկրորդը Gesenius-ի բառարանի վրայ: Քրդերէնը գրականութիւն չունէր. մեծագոյն գործը, որ քրդերէն լեզւով տպագրուած է, Աւետարանի թարգմանութիւնն է (տպ. Պօլիս 1857) եւ յետոյ ամբողջ Նոր Կտակարանը (Փէյմանէ նօ է խօիյէ մա Իսա էլ Մէսիհ, Լը Ըստամպօլտա, 1872): Ամբողջ այս գրքերը ուշադրութեամբ կարդալով հաւաքեցի եւ վկայութիւններով դրի այն բոլոր բառերը, որոնք հայերէնից փոխառեալ էին: Թէեւ այս գրքերը Ամերիկեան Աստուածաշնչական ընկերութեան ձեռքով են տպուած, բայց հայի ձեռքով եւ հայերէն Նոր Կտակարանի վրայից թարգմանուած լինելով՝ թարգմանութեան մէջ ներմուծուել են այնպիսի հայերէն բառեր, որոնց քրդական համազօրը չկայ. այսպէս՝ ողջակէզ, երէց, հերետիկոս, աւետարանիչ, ասպարէզ ևն: Ամբողջութեան համար յիշեցի նաեւ այս բառերը, թէեւ սրանք իրապէս քուրդ լեզուի մէջ գործածական չեն:

Գնչուերէնը քննեցի Paspati-ի եւ Vaillant-ի գործերի վրայ: Հայ բոշայերէնի համար լաւագոյն գործը Finck-ի աշխատութիւնն է, որ նոյնպէս ամբողջովին բառաքաղել եմ:

Արաբերէնի համար ձեռք առի (Qamus-ի լայնածաւալ եռահատոր արաբերէնից թուրքերէն բառարանը, որ իր ընդարձակութեամբ Հայկազեանի 6 հատորին կհասնի: Վեց ամիս տեւեց այս աշխատութեան մանրամասն ընթերցումը:

Ասորերէնի համար գործածեցի Brockelmann-ի բառարանը. իսկ նորասորերէնի

------p.26

համար գործածեցի Калашев-ի ասորերէն-ռուսերէն եւ ռուսերէն-ասորերէն ընդարձակ բառարանը, որ հրատարակուած է Cбopн. Maтep. Кавказа, հտ. 20, էջ 1420 եւ որ ներկայացնում է Ուրմիոյ շրջանում եւ Կովկասում խօսուած նոր ասորերէն լեզուն:

Առանձնապէս կարեւոր էր քննել Փոքր-Ասիոյ (Կապադովկիոյ) յունարէն բարբառը, որ նոյնպէս փոխառութիւններ ունէր հայերէնից: Այս մասին մի պատուական աշխատութիւն ունի Կարոլիդէս, որի գործը թարգմանուած է նաեւ հայերէնի (տե՛ս Նարհիմ, Կապադովկիոյ գաւառին հին լեզուն եւ նորա արդի յունարէն գաւառաբարբառը. Ծաղիկ 1891—3): Բայց թարգմանութիւնը կիսատ է. ես վերցրի յոյն բնագիրը, որ մեծ դժուարութեամբ կարելի եղաւ ձեռք բերել:

Ստորեւ տալիս եմ այն բոլոր բառարանների եւ այլ աշխատութեանց ցուցակը, որ կարդացել եմ ծայրից ծայր՝ որոնելու համար հայերէնից փոխառեալ բառերը: Ապագայ աշխատաւորներին է մնում շարունակել այս գործը եւ հասցնել իր վախճանին:

Աբիկեան Մ.— Բառագիրք երեքլեզուեան, տաճկ. հայ. գաղղ. Պօլիս, 1888 եւ 1892:

Adjarian H. — Etude sur la langue laze, Paris 1898 (MSL, հտ. X):

Adjarian H. — Recueil de mots kurdes en dialecte de Novo-Bayazet, MSL 16, by 349—383.

Ahlquist A. — Die Kulturwörter der westfinnischen Sprachen, Helsingfors 1875.

Ahlquist A. — Über die Sprache der Nord-Ostjaken, Helsingfors 1880.

Ahlquist A. — Versuch einer Mokscha-Mordwinischen Grammatik. S. Petersburg 1861.

Աւթանտիլեանց — Համառօտութիւն հայկական քերականութեան Ուտեաց լեզուի, արարեալ ի Կարապետ նուաստագոյն չնչին դպրէ Ղահրամանհան Աւթանտիլեանց տաշբուլաղցւոյ, յաշակերտութենէ աստուածահաճոյ Յովսեփայ վարդապետի. 1842 (Bibl. nat. supp. arm. 66. գործածել եմ Կ. Բասմաջեանի արտագրութիւնը, որ բարի եղաւ իմ տրամադրութեանս տակ դնելու):

Böhtlingk. — Über die Sprache der jakuten. S. Peters. 1851 (ընդարձակ գործ):

Brockelmann. — Lexicon Syriacum, Berlin 1895.

Brosset. — Aperçu général de la langue géorgienne, JAs. Paris 1834, հտ. XIV, էջ 369—405 (ասում է թէ աչքից է անց կացրել Աւգերեանի բառարանը եւ գտել է 250 վրացի բառ. Վախտանգի աշխատութեան մէջ կայ 150 հայ. արաբ. եւ պրս. փոխառեալ բառ):

Будаговъ А. — Сравнительный словарь турецко-татарскихъ нар. 2 հտ. C. Петер. 1869.

Castren. — Grundzüge einer tungusischen Sprachlehre. S. Peters. 1856.

Castren. — Versuch einer ostjakischen Sprachlehre. S. Peters. 1858.

Castren.— Versuch einer koibalischen und karagassischen Sprachlehre. S. Peters. 1857.

Erckert R. — Die Sprachen der Kaukasischen Stammes. Wien 1895 (կովկասեան

------p.26

30-ի չափ լեզուների բառարանն է. դժբախտաբար սխալներով լի):

Gesenius W. — Hebräisches und Aramäisches Handwörterbuch. Leipzig 1910.

Justi-Jaba. — Dictionnaire kurde-français. S. Péters. 1879.

Калашевъ А. — Айсорско-Русскій словарь (Сборн. матер. Кавказа, հտ. 20, էջ 241-420, նոյնը ունի նաեւ ռուս.-ասոր. բառարան, անդ էջ 1—239,— Ուրմիոյ եւ Կովկասի մէջ խօսուած ասորերէնի բառարանն է, որից քաղած բառերս համառօտագրել եմ «ն. ասօր.» ձեւով):

Կարապետեան Պ. Զէքի. — «Մեծ» բառարան օսմաներէնէ հայերէն. Պօլիս. 1912.

Καρολίδου Π. — Γλασσάριον συγκριτικον ελληνοκαππαδοκικων λεξεων. Զմիւռնիա. 1885

Klaproth. Kaukasische Sprachen, Halle-Berlin 1814.

Klaproth. — Asia polyglotta. Paris 1823.

Klaproth. — Vocabulaire géorgien-français. Paris.

Latham. — Elements of comparative philology. London 1862. (Կովկասեան լեզուների վրայ է խօսում էջ 268—282).

Loewe L. — A. Dictionary of the circassian language. 1854.

Marcel Devic L. - Dictionnaire étymologique des mots français d'origine orientale. Paris 1876.

Марръ Н. — Грамматика чанскаго (лазского) языка. C. Ilerep. 1910.

Gustav Meyer. — Türkische Studien. SWAW հտ. 128 (1893).

Miklosich F. — Die Türkischen Elemente in den südost- und osteuropäischen Sprachen. Wien 1889—90.

Miklosich F. — Die Fremdwörter in den slawischen Sprachen, Wien 1867.

Мохира M. B. — Кумыкско-pyccкiй Словарь. տե՛ս Сбор. Maтep... Кавказа, Հտ. 17 (1899), էջ 45—95,

Muss-Arnolt. — Assyrisch-englisch-deutsches Handwörterbuch, Berlin 1905.

Պայազատ Աբգար. — Բառարան ուտիերէն (անտիպ).

Paspati. — Etudes sur les Tchinghianés ou Bohémiens de l'Empire ottoman. Constantinople 1870 (գնչուերէն ընդարձակ `բառարան է):

Pavet de Courteille. — Dictionnaire Turk-oriental. Paris 1870. — Չաղաթայերէնի բառարանն է, որ կազմուած է ձեր կոչուած հին ձեռագրից. սա Նէվայիի ( + 1500) գործերի բառարանն է եւ կազմուած է ԺԶ դարում. այս գիրքը Véliaminof-Zernof հրատարակեց նախ՝ Dictionnaire Tchaghatai-turc անունով. նոյնի համառօտութիւնը տպուեցաւ Պօլիս, իսկ P. de Courteille օգտուելով նաեւ ուրիշ աղբիւրներից՝ պատրաստեց վերոյիշեալ գործը:

Qamus. — բուն անունն է ا القاموس المحيط al-uqiyānus al-basīt (օվկիանոս ընդարձակ), թարգմանութիւնն է القاموس المحيط al-qāmus alm (համատարած անդունդք ծովու). բ. տպ. Պոլիս 1250. թուրքերէն եւ արաբերէն բացատրութեամբ. 3 ստուար հատոր, ընդամէնը 2855 մեծադիր էջ:

Radloff. — Versuch eines Wörterbuches der Türk-dialecte. S. Peters. 1893.

------p.27

Rosen. — Über die Sprache der Lazen. Berlin 1843.

Shaw R. B. — A Sketch of the turki language as spoken in eastern Turkistan (Kashgar and Yarkand). Calcutta 1880.

Schiefner A. — Versuch über die Sprache der Uden, C. Пeтep. 1863.

Schiefner A. - Versuch einer jenissei-ostjakischen und kottischen Sprachlehre. Peters. 1858.

Schiefner A. — Wörterverzeichnisse aus den samojedischen Sprachen. Peters. 1855.

Tchoubinoff. — Dictionnaire Céorgien-russe-francais. Péters. 1840. müþúg նաեւ սրա նոր տպագրութիւնը միայն վրաց-ռուս.

Vaillant J. A. — Grammaire, dialogues et vocabulaire de la langue des Bohémiens ou Cigains. Paris 1868.

Vámbery. — Čagataische Sprachstudien, enthaltend grammatikalischen Umriss, Chrestomathie und Wörterbuch. Leipzig 1867.

Vámbery. — Etymologisches Wörterbuch der Türko - tatarischen Sprachen. Leipzig 1878. համեմատական ոճով քննուած են ույղուր, չաղաթայ, օսմանեան, Կազանի, Ատրպատականի, թիւրքմէն, Ալթայի, չուվաշ, կոյբալ-կարագաս եւ եաքութ լեզուները:

1934 յունվ. 8

Երեւան

------p.29