Լեզվական էվոլյուցիա
- aramhayr
- Feb 6
- 21 min read
Updated: 3 days ago
Տեսություն
Լեզվաբանությանը առնչվող հերթական մի հատոր կարդալու ժամանակ պահանջ զգացի մեկ անգամ եւս անդրադառնալու լեզու, խոսք, մշակութային էվոլյուցիա, ևն հարցերին (տե՛ս մի այլ գրքով ոգեշնչված, միգուցե` դրդված, [Hay2023] էջը): Կրկին համոզվեցի, որ որեւէ քիչ թե շատ բարդ հասկացություն չի կարող ընդհանրական, բացարձակ, հավերժական ձեւ (կառուցվածք), իմաստ, կամ սահմանում ունենալ: Նույնիսկ գիտական գրականության մեջ, նույնիսկ պատմական կարճ ժամանակահատվածում:
Ընդգծենք, որ այստեղ քննելուենք մշակութային բաղադրիչի, այլ ոչ թե կենսաբանական գործիքակազմի` օրգանների, էվոլյուցիան [Hau2002]: Այսինքն առարկան մասնավոր բարբառի (լեզվի) էվոլյուցիան է: Եթե կենսաբանական էվոլյուցիայի ընթացքում միջավայրի ճնշման ներքո ընտրվում են գեներերը, այսինք ձեւավորվում է կենդանու տեսակի գենոմը, որի «հրահանգների» համաձայն կառուցվում են անհատ կենդանիների օրգանները (լեզվական գործընթացները ապահովողների մասին տես [Hau2002]), ապա մշակութային էվոլյուցիայի պարագայում փոփոխվում եւ ձեւավորվում են մտավոր պատկերների (գաղափարների, հասկացությունների) կառուցվածքը եւ հարաբերությունները: Մասնավորապես լեզվական էվոլյուցիայի ժամանակ միջավայրի (որն ընդգրկում է թե ֆիզիկականը, եւ թե մշակութայինը) փոփոխվում է խոսագենը` բարբառի բառապաշարը (իմաստույթները), արտաբերումը (ձայնույթները, շարժույթները, գրույթները), եւ քերականական օրենքները:
Այս էսսեն, որը [Hay2023]-ի շարունակություն է [եւ ոչ շուտով գալիք գրքի մասը], բաղկացած է երկու հիմնական մասերից` Լեզու եւ խոսք ըստ [Ջահ1974::18-22] եւ Լեզվի էվոլյուցիա:
Ջահուկյանը լեզվի եւ խոսքի իր ըմբռնման մասին գրել է 50 տարի առաջ եւ, ըստ իս, դա այս երկու հասկացությունների տարբերության ամենապարզ, ամենազուլալ բացատրությունն է:
Լեզվի էվոլյուցիա հատվածն ունի մի քանի նպատակ` ա) մեկ անգամ եւս, այլ տեսանկյունից նայել լեզվի եւ խոսքի տարբերությանը, բ) բացահայտել լեզվական էվոլյուցիայի դերակատարներին եւ հարթակը` ի՞նչն է փոփոխվում, ի՞նչպես է փոփոխվում, ինչո՞ւ է փոփոխվում, եւ գ) հասկանալ, թե արդյոք առաջարկված էվոլյուցիոն մոտեցումը ունի՞ որեւէ գիտական արժեք (նույնիսկ որպես միայն բացատրություն):
Լեզու եւ խոսք
[Ջահ1974::18-22]
Լեզվի եւ խոսքի մեր ըմբռնումը զարգացվել է Երեւանի պետական համալսարանում կարդացած մեր` դասախոսություններում եւ առաջին անգամ գրավոր ձեւով ակնարկվել «Լեզվաբանության պատմության» II հատորում: Խոսելով լեզվի եւ խոսքի հակադրության մասին՝ մենք նշել ենք, որ այս դեպքում «բավարար չափով հաշվի չեն առնվում դրանց անցումները», որ դրանք «դրվում են կողք-կողքի, խստորեն հակադրվում միմյանց» [Գ. Բ. Ջահուկյան, Լեզվաբանության պատմություն, II, Երեւան, 1962, էջ. 171 (?)]:
Սոսյուրի ժամանակներից ընդհանրացած այս տարբերակումը ժամանակակից` լեզվաբանության մեջ գրեթե աքսիոմատիկ բնույթ է ստացել: Այն վերանայելու կամ անտեսելու փորձերը առայժմ գրեթե ապարդյուն են անցել: Պետք է կարծել, որ լեզվի եւ խոսքի տարբերակումը հատուկ է լեզվի էությանը: Հաղորդման (ինֆորմացիայի) տեսության ձեւավորումից հետո առաջ քաշվեց կոդ-հաղորդում զուգահեռ տարբերակումը, որը յուրատեսակ ձեւով լրացրեց ու հաստատեց լեզու— խոսք տարբերակումը:
Սակայն եթե մի կողմից՝ լեզու-խոսք տարբերակումը թվում է լեզվի էությանը ներհատուկ, ապա մյուս կողմից՝ մինչեւ այժմ էլ չի կարելի ասել, թե կա այդ տարբերակման բնույթի մասին ընդհանուր ճանաչում զտած պատկերացում: Միաժամանակ՝ ամերիկյան նկարագրական լեզվաբանության ներկայացուցիչները առաջին հայացքից կարծես թե «յոլա են գնում» առանց այս տարբերակման. սովորաբար ասվում է, որ նրանց ուսումնասիրության բուն առարկան խոսքն է: Ինչո՞ւմն է բանը:
Սոսյուրը լեզուն եւ խոսքը տարբերում է հատկապես նրանով, որ առաջինին հատկացնում է հասարակական բնույթ, երկրորդին՝ անհատական: Ճի՞շտ է` սա արդյոք: Ամենից առաջ՝ այս դեպքում թույլ է տրվում հարցի դիալեկտիկական անըմբռնողություն։ Խոսքն իրականանում է լեզվական միջոցներով եւ իր բնույթով սովորաբար ենթադրում է ընկալող, հետեւաբար խոսքի եւ՛ նախադրյալը, եւ՛ նպատակը հասարակական են. այսպես կոչված ներքին խոսքն ու մենախոսությունը ածանցյալ բնույթի են, եւ նրանց ժամանակ կիրառվում են այն միջոցները, որոնք առկա են երկխոսության ժամանակ: Երկրորդ՝ լեզու հասկացությունը միատարր չէ: Լեզու ասելով հասկանում ենք գերազանցապես երեք բան՝
մարդկային լեզուն որպես մարդուն հատուկ խոսողական կարողություն,
ժողովրդի ( կամ նրա մի հատվածի) լեզուն որպես տվյալ ժողովրդի (կամ նրա մի հատվածի) ներսում հաղորդակցումն իրականացնող ընդհանուր միջոց եւ
անհատական լեզուն որպես տվյալ անհատի հաղորդակցումը հնարավոր դարձնող միջոց։ Ճիշտ է, դրանց միջեւ ընկած են միջակա աստիճաններ՝ պատմական (հմմտ. մի քանի լեզուների համար վերականգնվող նախալեզուները), հասարակական (հմմտ. տվյալ ժողովրդի ներսում գոյություն ունեցող զանազան հասարակական խմբերի «լեզուները»), ֆունկցիոնալ-ոճական (հմմտ. ժողովրդի լեզվի մեջ գրական, խոսակցական և այլ կարգի տարբերակները), տերիտորիալ (հմմտ. տվյալ ժողովրդի ներսում բարբառային, ենթաբաժին ու խոսակցական տարբերակները), բայց դրանց գործողության մեխանիզմը կարելի է հասկանալ մի կողմից՝ ժողովրդի լեզվի մեխանիզմի քննությամբ, մյուս կողմից՝ հասարակության գոյության ոչ լեզվական պայմաններով: Այդ պատճառով էլ մենք առայժմ դրանց քննությունը բաց ենք թողնում:
Ո՞րն է լեզվի եւ խոսքի գլխավոր տարբերությունը: Անկասկած այն, որ խոսքը որոշ պրոցես է, լեզուն՝ այդ պրոցեսի նախադրյալն ու արդյունքը։ Ըստ Սոսյուրի՝ «պատմականորեն խոսքի ակտը միշտ նախորդում է լեզվին» [Փ. Дe-Coccюp, Kypc общей лингвистики, M., 1933, էջ 42]: Իրականում այդպիսի հարցադրումը ճիշտ չէ: Խոսքը պատմականորեն եւ՛ հաջորդում է լեզվին, եւ՛ նախորդում: Սոսյուրի եւ նրա շատ հետեւորդների գլխավոր թերությունն այն է, որ նրանք լեզուն` եւ խոսքը դնում են իրար կողքի. Սոսյուրը նույնիսկ կարծում է, որ լեզուն «անհատի նկատմամբ արտաքին երեւույթ է, որ ինքնին չի կարող ոչ ստեղծել լեզու, ոչ այն փոխել» [նույն տեղը, էջ 39]: Մինչդեռ հենց այն փաստը, որ վերոհիշյալ բաժանման մեջ մենք տարբերեցինք նաեւ անհատի լեզուն, ինքնին խոսում է այս պնդման սխալ լինելու մասին: Ո՞ւնի արդյոք անհատը իր լեզուն: Անշուշտ: Այն յուրացվում է մանկությունից եւ ուղեկցում անհատին մինչեւ մահ՝ կազմելով ժողովրդի լեզվի մասը: Այդ լեզուն է, որ անմիջապես հնարավոր է դարձնում անհատի առանձին խոսողական ակտերը եւ ընդհանրապես նրա խոսքը: Անհատի լեզուն նրա խոսքի նախադրյալն է, բայց ոչ այդ խոսքի արդյունքը. այն սկզբնապես յուրացվում է ուրիշների խոսքի հիման վրա եւ հետագայում անընդհատ սնվում ուրիշների խոսքով։ Այսպիսով, լեզվի եւ խոսքի փոխհարաբերության մասին մենք չենք կարող խոսել ընդհանրապես, հաշվի չառնել, թե ում դիրքերից ենք մոտենում՝ խոսողի՞, թե լսողի, հաղորդողի՞, թե ընդունողի:
Լեզվի յուրացման շրջանում ուրիշների խոսքի ընդունումը գերակշռում է հաղորդման նկատմամբ. հետագայում հաստատվում է որոշ հավասարակշռություն: Ինչպես նշվել է, ընկալման պրոցեսը գերազանցապես վերլուծության պրոցես է, հաղորդմանը՝ գերազանցապես համադրության: Այլ կերպ ասած՝ հասկացումը առաջին հերթին վերլուծություն է, հասկանալի դարձնելը՝ առաջին հերթին համադրում: Չնայած համադրության կարեւորությանը՝ կարելի է ասել, որ մինչեւ վերջին ժամանակներս լեզվաբանությունն զբաղվում էր միայն վերլուծությամբ. պատահական չէ, որ հին հնդիկների մոտ քերականությունը կոչվում էր հենց վերլուծություն (vyakarana): Թերեւս մասամբ այս է պատճառը, որ լեզուն եւ խոսքը Սոսյուրը եւ ուրիշները դնում են կողք-կողքի, լեզուն դիտում որպես անհատի համար արտաքին մի բան, որ յուրացվում է նրա կողմից վերլուծության ճանապարհով։ Որպեսզի հասկանանք լեզվի եւ խոսքի փոխհարաբերության էությունը, հարկավոր է` քննել անհատի լեզվի գործողության մեխանիզմը: Լեզուն միջոցների մի ամբողջություն է, որ հնարավոր է դարձնում վերլուծությունը (հասկանալը) եւ համադրությունը (հասկանալի դառնալը), որոնց ամբողջությունը հենց հաղորդակցումն է: Հաղորդման եւ ընդունման, որպես խոսքային երկու դրսեւորումների, երկրորդ գլխավոր տարբերությունը լեզվից նրա անմիջականությունն է: Կարելի է ասել, որ այն ամենը, ինչ հանդես է գալիս որպես անմիջական պրոցես, վերաբերում է խոսքին. այն ամենը, ինչը դադարում է պրոցես լինելուց եւ դառնում հիշողության պահեստային փաստ, վերաբերում է լեզվին։ Լեզվականը խոսքայինն է՝ զրկված անմիջականությունից եւ պահեստացված, խոսքայինը՝ լեզվականն է ստացած անմիջական բնույթ եւ առնված պրոցեսի մեջ: Այս առումով էլ լեզուն եւ խոսքը չի կարելի պատկերացնել որպես կողք-կողքի դրված երեւույթներ՝ լեզու-խոսք, խոսք, խոսք... հաջորդականությամբ, այլ խոսքի հետ միահյուսված եւ նրան փոխհաջորդող՝ լեզու-խոսք, խոսք, խոսք... հաջորդականությամբ: Խոսքի մեջ շատ կրկնվողը եւ հիշվողը դառնում է լեզվի համար բնորոշ, քիչ կրկնվողը՝ անցողիկ: Այլ կերպ ասած՝ լեզուն հնարավորություն է տալիս մարդուն խոսել, խոսելը հարստացնում եւ հաստատում է լեզուն. լեզվական միավորը, ստանալով անմիջականություն, դառնում է պրոցես եւ հանդես գալիս որպես խոսքի միավոր, խոսքի միավորը զրկվելով անմիջականությունից վերածվում է լեզվական միավորի լեզուն կոդ եւ կառուցվածք համարելը պայմանական է. լեզուն միայն կող չէ, այլ նաեւ հաղորդելի միավորների անընդհատ փոփոխվող եւ հարստացող ամբողջություն, լեզուն միայն կառուցվածք չէ, նաեւ կառուցվող տարրերի անընդհատ փոփոխվող ամբողջություն: Այս առումով մեր պատկերացումը տարբեր է կառուցվածքային լեզվաբանության հիմնական պատկերացումից եւ ցույց է տալիս, որ ամերիկյան նկարագրական լեզվաբանությունը միայն խոսքը չէ, որ ուսումնասիրում է. այն իրականում քննում է եւ՛ խոսքը, եւ՛ լեզուն, բայց անմիջական փոխհաջորդման մեջ (խոսքի միջոցով որոշում է լեզվականը). այնինչ եվրոպական ստրուկտուրալիստները լեզուն առանձնացնում են եւ դնում խոսքի կողքին։ Ինչպես կտեսնենք, այս եզրակացությունը խիստ կարեւոր է մեր հետագա քննության համար եւ իր հաստատումն է գտնում մեքենական թարգմանության պրոցեսի մեջ:
Լեզվի եւ խոսքի գլխավոր հակասություններից մեկն էլ լեզվի կառուցվածքայնության (ծավալայնության) եւ խոսքի գծայնության մեջ է:
Լեզվի եւ խոսքի տարբերակման կապակցությամբ հարկավոր է նկատի առնել, որ տարաժամանակայնությունը (դիախրոնիան ) բացարձակ բնույթ ունի, համաժամանակայնությունը (սինխրոնիան)՝ հարաբերական: Լեզվի գործադրման, այսինքն՝ խոսքի դեպքում տեղի է ունենում համաժամանակյա միավորների ներքաշում պրոցեսի մեջ, դրանց տարաժամանակացում. խոսքը որպես պրոցես ժամանակի որոշ հատվածում: Սակայն դինամիկը չպետք է նույնացնել պատմականի հետ: Եթե խոսքը դինամիկ երեւույթ է, ապա այն ինքնին առնված զուրկ է պատմությունից. բառիս բուն իմաստով այն անցողիկ երեւույթ է՝ ամրագրելի՛ համեմատելի այլ խոսքերի հետ այն չաով, որ չափով ամրագրվում է որպես լեզու։ Իսկական պատմության կրողը լեզուն է, որի առանձին դրսեւորումները կարող են համեմատվել ըստ հաջորդականության։ Միաժամանակ՝ խոսքը անընդհատ բնույթ ունի (դադարները նույնպես իմաստի կրողներ են եւ մտնում են խոսքի մեջ որպես անհրաժեշտ տարր), լեզուն՝ ընդհատական ( դիսկրետային):
Լեզվի եւ խոսքի տարբերակումը իր զուգահեռն ունի գիտակցության եւ մտածողության տարբերակման մեջ: Այսպիսով, ճիշտ կլինի խոսել ոչ թե լեզվի եւ մտածողության, այլ լեզվի եւ գիտակցության, համապատասխանաբար նաեւ խոսքի եւ մտածողության կապի մասին: Եվ իրոք: Մտածողությունը, ինչպես խոսքը, անմիջական եւ պրոցեսային բնույթ ունի, գիտակցությունը՝ ոչ. այն ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ որոշ առկա վիճակ: Մտածողության յուրաքանչյուր ակտ հենվում է գիտակցության վրա եւ վերածվում գիտակցության փաստի: Սակայն պետք է նկատի ունենալ, որ լեզվի մեջ կարեւոր դեր են խաղում եւ ոչ գիտակցական երեւույթները (հմմտ. ձայնարկությունները):
Լեզվի էվոլյուցիան
Բարբառ եւ «Լեզվական օրգան»
Վերոբերյալ թե բովանդակության, եւ թե ներկայացման պլաններում փայլուն հատվածից հետո շատ դժվար է գրել այնպես, որ ստեղծված տպավորությունը չփչանա:
Ձերբազատվենք մեր գիտելիքներից ու նախապաշարումներից եւ ուղղակի դիտարկենք, հետեւենք մի որեւէ համայնքի խոսողներին: Ի՞նչ ենք նկատում`
ա) մարդիկ շփվում են իրար հետ ոչ պատահական ձայնույթների շարաններով: Սա ոչ սպիտակ աղմուկ է, ոչ մի կամ մի քանի ձայնույթների պարբերաբար կրկնվող շարք, ոչ էլ մեղեդի է (որի սահմանումը ձեռքիս տակ չունեմ), չնայած որոշ տոնայնություն, տաղայնություն կա
բ) մարդիկ հաղորդակցվում են` ձայնային շարանը (հաղորդումը) ազդում է նրանց վարքի, գործողությունների վրա, տարբեր շարաններին, նրանք տարբեր կերպ են արձագանքում, գործում` հասկանում են
գ) [մայրենի բարբառով] թե հաղորդման կառուցումը, եւ թե դրա ընկալումը հեշտությամբ է կատարվում, առանց մտածելու, առանց ջանք թափելու:
դ) «Եթե լեզվի (ԱՀ. խոսելու ունակության) զարգացումը բաժանենք ինչ-որ չափով կամայական փուլերի, ինչպիսիք են վանկերով բլբլոց, հոդաբաշխ բլբլոց, միաբառ արտասանություններ, եւ երկբառ շարքեր, ապա հաջորդ փուլում բացվում են «Դժողքի դռները»: Երկու տարին բոլորելու մոտակայքից մինչև երկուսուկես տարեկան երեխաների լեզուն այնքան արագ է վերածվում սահուն քերականական խոսքի, որ այդ հեղեղում հետազոտողները չեն հասցնում արձանագրել ենթափուլերի ճշգրիտ հաջորդականությունը: Նախադասությունների երկարությունը անշեղորեն աճում է, եւ քանի որ քերականությունը դիսկրետ համակցական համակարգ է, շարահյուսական ձեւավորումների թիվը երկրաչափական աճ է ապրում, կրկնապատկվելով ամեն ամիս՝ հասնելով հազարների մինչև երրորդ տարեդարձը» [Pin1994::273] (գիտական քննարկումը տե՛ս` [Len1967, Owe1988]): Այսինքն, համայնքի մանուկները արդեն երկու տարեկանից սկսում են խոսել եւ 4-5 տարեկանում ամեն բան, ինչ իրենց պետք է, կարող են մեծահասակներից խնդրել:
ե) որեւէ համայնքին 13-14 տարեկանից (early teens` [Len1967::158]) հետո միացած ժողովուրդը դժվարությամբ է հասկանում բարբառը (լեզուն), չի կարողանում ազատ, առանց մտածելու խոսել` օգտագործել համայնքի ձայնույթները, իմաստույթները, խոսքի կառուցվածքը (այսինքն` ոճը), նույնիսկ քերականությանը հմտորեն տիրապետելու դեպքում: Եւ ինչքան տարիքով ավելի մեծ է նորեկը, այնքան ավելի մեծ են մայրենի եւ ուսանված լեզուներով խոսքի տարբերությունները, ոչ մայրենի լեզվով խոսելու դժվարությունները:
զ) կենսաբանները, բժիշկները, հոգեբանները, լեզվաբանները դիտարկելով համայնքների եւ անհատների լեզվական վարքը հարցադրվեցին` «Ի՞նչն է բնածին լեզվական վարքագծում»: Հիմնականում դասակարգման եղանակները, ինչպես քննարկվել են Յոթերորդ եւ Ութերորդ գլուխներում: Սա թաքնված կառուցվածքի կողմերից մեկն է: Բնածին է նաեւ ակտուալացման գործընթացի ընդհանուր եղանակը, բայց ոչ թե իրացված կառուցվածքի մասնակի հատկանիշները: Այսպիսով, ոչ մի հատկանիշ, որը բնորոշ է միայն որոշ բնական լեզուների, լինի դա շարահյուսության, կամ հնչյունաբանության, կամ էլ իմաստաբանության, մենք բնածին չենք համարում» [Len1967::394];
Վերոբերյալ հատվածում հիշատակված թաքնված կառուցվածքը ակտուալացման պրոցեսում դառնում է իրացված կառուցվածք` «լեզվական օրգան»:
Մայրենին միշտ կլինի բարբառ, իսկ պետականը` կանվանենք լեզու: Առաջինը չեն սովորում` տիրապետում են, վերջինը` սովորում, բայց հազվադեպ են տիրապետում, հիմնականում` օգտագործում են:
Ստորեւ լեզու եւ բարբառ եզրույթները կօգտագործենք փոխարինաբար: Տարբերակման կարեվորության դեպքում այն բացահայտորեն կնշվի:
Լեզվի եւ խոսքի ժամանակակից ընկալումը
Խոսելուց առաջ մարդը, այսինքն` «լեզվական օրգանը» (քանի որ մայրենի խոսքի արտադրումը իմաստավորված չի), կառուցում է խոսքի (ֆրազայի) քերականական ստրուկտուրան, որը ըստ Չոմսկու երկու հասկացություններ արտահայտող ֆրազաների վերկրկնվող մերձ[եց]ում (merger) է: Օրինակ` (երիտասարդը տեսավ) : ((աթլետիկ երիտասարդը) (տեսավ աղջկան)) : ((( աթլետիկ (բոյով-բուսաթով երիտասարդը)) (տեսավ (գեղեցիկ աղջկան))) : ((( աթլետիկ (բոյով-բուսաթով երիտասարդը)) ((անմիջապես տեսավ) ((աներեւակայելի գեղեցիկ) աղջկան))) : ((( աթլետիկ (բոյով-բուսաթով երիտասարդը)) ((անմիջապես տեսավ) ((նայող (աներեւակայելի գեղեցիկ) աղջկան)))) : ((( աթլետիկ (բոյով-բուսաթով երիտասարդը)) ((անմիջապես տեսավ) (((պատուհանից նայող) (աներեւակայելի գեղեցիկ) աղջկան)))) : ((( աթլետիկ (բոյով-բուսաթով երիտասարդը)) ((անմիջապես տեսավ) (((պատուհանից նայող) (աներեւակայելի գեղեցիկ) աղջկան)))) : (((հեռադիտակով ( աթլետիկ (բոյով-բուսաթով երիտասարդը))) ((անմիջապես տեսավ) (((պատուհանից նայող) (աներեւակայելի գեղեցիկ) աղջկան)))). տարբերակ` ((( աթլետիկ (բոյով-բուսաթով երիտասարդը)) ((հեռադիտակով(անմիջապես տեսավ)) (((պատուհանից նայող) (աներեւակայելի գեղեցիկ) աղջկան)))): Խոսքային տարրական հատվածը` ֆրազան, երկատվող ֆրազաների ծառ է: Մանուկների լեզվի զարգացման փուլերից մեկում` տե՛ս դ) կետը նախորդ հատվածում, գործածում են պարզ երկբառ մերձումներ` ֆրազաներ (արտահայտություններ):
Համայնքը խոսում է բարբառով, որը մենք լեզու կանվանենք, երբ բարբառը պետական է կամ ավելի ճիշտ պետակակնացված է, քանի դա սովորաբար մի որեւէ բարբառի հիմքի վրա կառուցված (արհեստական) լեզու է: Ամերիկյան լեզվաբանական հայտնի մի կատակ կա` «լեզուն նավատորմ եւ բանակ ունեցող բարբառ է»: Քանի որ սա լուրջ, գիտական կայք է, ապա մենք կօգտվենք [Հայ2022::336]-ի գիտական սահմանումից:
Մարդու ուղեղում «լեզվի օրգան» կա, որը արագ (բնազդաբար) կատարում է բարդ լեզվական գործողություններ` խոսք է կազմում եւ ընկալում, բայց որի տեղն ու կառուցվածքը մենք չգիտենք: Սակայն «լեզվի օրգան»-ի ձեւավորման պրոցեսները հիմնականում պարզ են` [Len1967]:
Այդ օրգանում ի ծնե «գրանցված» է բոլոր բարբառների ընդհանրական «մետաքերականությունը», այսինքն` այն օրենքների ընդհանրական կաղապարները, որոնցով ցանկացած համայնքի անդամները ձայնույթների հասկանալի շարքեր են կազմում:
Ձայնույթների շարքերում նկատելի դադարները իրարից անջատված հաջորդականությունները կանվանենք բառ [Դիտարկում. Սա ուսումնասիրության կարիք ունի. հակված եմ պնդելու որ «իրական» քերականական հասկացություններ են ձեւութը եւ ֆրազան. ֆրազան կազմվում է մեկ կամ ավելի ձեւույթներից եւ բնորոշ է նրանով, որ ունի իմաստ եւ կարող է մի բան նշանակել], իսկ բառերի իմաստ ստացող հաջորդականությունները ֆրազա (բառակապակցություն): Առանձին բառը նույնպես ֆրազա է` մեկ բառից բաղկացած: Մնացած լեզվաբանական կառույցները հնարովի են (տե՛ս Դիտարկումը նախորդ նախադասությունում):
Մերձումով ֆրազաներ (syntactic structures) կառուցելու օրենքները նկարագրվում են BNF (նախկինում CNF) բանաձեւերով (օրինակ [Հայ2022::146-149, 164-165, 336])`
ԲՖ ::= Բ + ԳՖ, ԳՖ ::= Գ + ԳՖ, ԳՖ ::= ՈՖ + ԳՖ, ՈՖ ::= Ո + ՈՖ,
եւ այսպես մինչեւ ձեւույթները`
Ո ::= հԱ, Ո ::= Ո + աԱ, Ո ::= Գ + աԱ, ևն:
Այստեղ ԲՖ նշանակում է բայական ֆրազա, հԱ - ածական հիմք, աԱ - ածականակերտ ածանց: Ցանկացած հզորության ճյուղավորում կարելի է երկատմամբ (մերձեցմամբ) ներկայացնել: Բնութագիրը [Հայ2022::110-112, 164-165] մերձվող ճյուղերի (ծառերի) այլընտրական նկարագրություն է: Այն ենթադրում է, որ ձեւույթները եւ ֆրազանաերը կարող են 0, 1, 2, եւ 3 (բայական ֆրազաները) արժույթ ունենալ: 3-րդ եւ ավելի մեծ արժույթները թույլատրող [Հայ2022::37-38] են, մինչդեռ ավելի փոքրերը կարող են ե՛ւ թույլատրող, ե՛ւ պարտադրող լինել: [Դիտարկում. Այս լեզվաբանական «քիմիայի» ձեւավորումը մտավոր որոշակի ռեսուրսներ է պահանջում իրական տեսություն դառնալու համար:]
Երբ մարդն արդեն վարժ խոսում է, նրա ուղեղում, թաքնված կառույցի ակտուալիզացիայի հետեւանքով, արդեն գրանցված են համայնքի ա) արտասանելի եւ հասկանալի բառերի բազմությունները եւ բ) այդ բառերը համակցելու (մերձելու) օրենքները:
Այդ երկու բազմությունները միասին անվանենք խոսագեների բազմություն (ԽԳԲ), որը կենսաբանական ԴՆԹ-ի լեզվական նմանակն է: Եթե մարդու ԴՆԹ-ն պարունակում է գեներ, «ծրագրեր», որոնցով ուղղվում է սպիտակուցների սինթեզը, ապա ԽԳԲ-ի «ծրագրերով» սինթեզվում է խոսքը: Օրինակ` գեներով սինթեզվում է ինսուլինը, իսկ ԽԳԲ-ով` «Դե լավ, տղեք, ... հելա տուն» ֆրազան: [Դիտարկում. Իհարկե, կարելի է այլ զուգահեռներ` ԽՍԳ/ԴՆԹ, ֆրազա/հՌՆԹ (հաղորդման ՌիբոՆուկլեաԹթու), «լեզվական օրգան»/ռիբոսոմ, պրոտեին/հասկացություն, մտաշար (մտքերի պատկերաշար)/սպիտակուց, ևն, բայց դա այս համատեքստում էական չէ:]
Պետք չէ լեզվաբան լինել, որպեսզի նկատել, որ համայնքի ամեն մի անդամ վերոնշյալ ա) եւ բ) բազմություններից յուրովին է օգտվում` տարբեր մարդիկ այս կամ այն բառը, այս կամ այլ համակցման օրենքը տարբեր հաճախականությամբ են գործածում: Ամեն մարդ ունի իրեն հատուկ խոսվածքը, ոճը:
Ժամանակի ընթացքում ԽԳԲ-ի կազմը, հաճախականությունները փոփոխվում են, բայց ամեն ակնթարթ ամեն մեկի ուղեղում գրված են «ռեալ», «ֆիզիկական» սույնություններ:
Այսպիսով խոսվածքի ԽԳԲ-ն (նաեւ անհատի ԴՆԹ-ն) սույնություն է, որը ինչ-որ տեսքով ֆիզիկապես գոյություն ունի մարդկային ուղեղում (բայց մենք չգիտենք, թե ի՞նչ ձեւով) : Ինչպես կենդանական աշխարհում. ամեն մի անհատ գայլ ունի հատուկ, ֆիզիկական ԴՆԹ, բայց Հայաստանի գայլերի ԴՆԹ գոյություն չունի: Հայաստանի գայլերի բնակչության գենոմը` որը վերացական, վիճակագրական հասկացություն է, կարելի է հաշվարկել պոպուլյացիոն գենետիկայի մեթոդներով:
Բարբառը, գայլի (տեսակի) նման, հասկացություն է, այլ ոչ թե սույնություն: Բարբառը, խոսագենոմը կարելի է ասել ԽԳԲ-ների բնակչության (XSG population) միջայնացված (average) ԽԳԲ-ն է: Մի այլ տեսակետից` ոչ թե միջայնացված (ընդհանրական), այլ հավաքական (տե՛ս բացատրությունը [Հայ2022::207])
Կենսաբանական տեսակների նման, մշակութային բարբառ-տեսակները չեն խաչասերվում, «խառնվում»: Եթե ընդունումենք այս տեսակետը [Հայ2022::336], ապա լեզուն բարբառ-տեսակի մշակութային ցեղն է:
Հաջորդող հատվածներում կուրվագծենք, կուսումնասիրենք բարբառների խոսագենոմի հաշվարկման հնարավոր մոտեցումները:
Կարճ ամփոփում`
ԽԳԲ-ն «ռեալ» ծրագիր է, որը կոմպյուտերային ծրագրի նման բեռնավորվում է ուղեղում գտնվող «լեզվի օրգանի» մեջ հիմնականում մանկան կյանքի 2-5 տարեկան հատվածում: Այսպիսով, ի տարբերություն կոմպյուտերային Օպերացիոն համակարգի (ՕՀ), որը սովորաբար միանվագ, մի քանի րոպեում է բեռնավորվում հաշվողական սարքի մեջ, խոսք արտադրող ՕՀ-ն բեռնվում է «լեզվական օրգան» մի քանի տարվա ընթացքում, մաս-մաս: Մյուս կարեվոր տարբերությունը կոմպյուտերային ՕՀ-ի արհեստական, մտավոր գործունեության ստեղծածո է, իսկ «լեզվի օրգանի» ՕՀ-ն պատահական, անգիտակից, ինքնաբեր գործընթացի հետեւանք է:
ԽԳԲ-ն այն ծրագիրն է, որի օգնությամբ կազմվում են ֆրազաներ, որոնք մարդը արտասանում է, կամ ձայնով, կամ գրապատկերով, կամ ժեստերով: ԽԳԲ-ն արտադրում է խոսք:
Բարբառը վերացական, միջայնացված ԽԳԲ է` խոսագենոմ: Անհատը, ավելի ճիշտ անհատի «լեզվական օրգանը» խոսք է արտադրում ԽԳԲ-ն որպես ծրագիր օգտագործելով: Այսինքն, կարող ենք ասել, որ բարբառը, որը ԽԳԲ-ների գերբազմություն է, արտադրում է համայնքի խոսքը:
Ինչպես որ բարբառը անհատների ԽԳԲ-ների` խոսվածքի, բազմություն է, որոնք «գոյություն» չունեն, այնպես էլ լեզուն բարբառների բազմություն է, որը «գոյություն» չունի. այն սույնություն չէ: Գայլ «գոյություն» չունի, անհատ-գայլն է գոյ եւ «ունի» գոյություն; Օրինակ` հայերենը Երեւանի, Տավուշի, Թիֆլիսի, Պոլիսի, Վանի բարբառների վերաբերյալ նույն վերացարկումն է, ինչպիսին այդ բարբառներից յուրաքանչյուրը ամեն մի անձի գլխում գրված խոսվածքի` խոսագեների համար բարբառն է: Ոչ գիտական գրականության (ցավոք նաեւ գիտական), առօրյա խոսքում, մենք լեզու ասելով հասկանում ենք, եւ պետական լեզուն, եւ բարբառը, եւ խոսքը, եւ բարբառն ու խոսքը միասին (Չոմսկին եւ տիեզերքի ողջ անգլեախոս բնակչությունը), եւ քերականական կանոնների եւ բառամթերքի բազմությունները, եւ միգուցե էլի մի քանի բան:
Լեզու/բարբառ, լեզու/խոսք նույնացումը այնքան տարածված է բոլոր մշակույթներում, որ անհնարին (եւ անիմաստ ու ոչ նպատակահարմար) է փոխել: Սրանից հետո, որպեսզի ոչ ես տանջվեմ, ոչ էլ ընթերցողը, մեր սովորական խոսքին հատուկ, լեզուն բարբառի փոխարեն կգործածենք: Նրանք, ում որ «նավատորմով ու բանակով» որոշվող լեզուն չի բավարարում, կարող են դիտարկել [Հայ2022::336]-ի բարբառի եւ լեզվի հարաբերության բացատրությունը/սահմանումը, որը կարեվոր է նաեւ լեզվական էվոլյուցիայի պարզաբանման համատեքստում:
Այս գրության սահմաններում հետեւյալ նշանակություններ են գործածվում`
Լեզուն (բարբառը) խոսք արտադրող է (տե՛ս մանրամասները [Hay2023]: Լեզուն Սոսյուրի langue-ն է, Չոմսկու` ունակությունը (իրազեկությունը, տիրապետումը), Լեննեբերգի ակտուալացված իրական կառույցն է: Սակայն սրանք ոչ թե լեզվի էությունն են արտահայտում, այլ հատկանիշներից մեկը: Լեզուն սույնացվում (ակտուալացվում, իրացվում, առկայացվում) է անհատի «լեզվի օրգանում» եւ խոսելու պրոցեսում խոսք արտադրում` ա). speech-act-ում. Շուշանին պատուհանից կանչելիս. բ) write-act-ում. թուրքիայի սուլթանին նամակ գրելիս, գ) gest-act-ում. խուլհամրերի համար նորությունները ձեռքի եւ երեսի մկանների շարժումներով մեկնաբանելիս.
Խոսքը լեզվի արտադրանքն է եւ տարբերվում է նրանից, ինչպես շամպայնը Քանաքեռի շամպայնի գործարանից, Ժիգուլի ավտոմեքենան Տոլյատիի գործարանից, Python լեզվով գրված ծրագիրը Python լեզվից: Խոսքը սինքրոն է (Սոսյուր), կատարման (Չոմսկի) հետեւանք է:
Լեզուն (բարբառը) համայնքի կողմից գործածվող խոսագենոմն է:
Համայնքի ամեն մի անդամի խոսքը ունիկալ է, ուրույն բարբառ է (մատնահետքերի, ԴՆԹ-ի նման): Նմանապես, ընտանիքը, կամ ավելի մեծ համայնքային խմբեր ունեն իրենց ուրույն լեզուները (բարբառները, խոսվածքները): Սրանք լեզվի ենթաբազմություններ են, որոնք բնորոշում են անհատի կամ խմբի ոճը: Անհատի ոճը պայմանավորված է ձեւույթների եւ քերականական օրենքների գործածաման հավանականություններով: Լեզվի նույն երկու (ավելի ճիշտ 3` ձեւույթ, արտասանություն, գործածում) կազմիչների հաճախականությունները բնորոշում են խոսվածքները եւ բարբառները: Այսպիսով, պրագմատիկ օրենքները ոչ թե առանձին օրենքներ են, այլ լեզվի տարբեր ենթաբազմություններ` խոսքագենոմներ: Եւ կրկին, եթե անհատի ոճը ֆիզիկապես գրված է որպես ԽԳԲ, ընտանիքի կամ այլ խմբի ոճը լեզվի (բարբառի) նման վերացականություն է` այն ֆիզիկական գոյ, ֆիզիկական գրառում չի:
Ինքնապատճենում
Կենսաբանական հիմնական գործընթացներից է ինքնապատճենումը (ԻՊ): [Դիտարկում. Առօրյա խոսքում մենք անտեսում ենք այն փաստը, որ մարդկանց կամ որեւէ այլ կենդանու բազմանալու պրոցեսը ԻՊ կամ, առհասարակ` պատճենում, չի (չնայած թվում է, թե քանի որ մենք մեր մամա/պապային ենք նման, ուրեմն իրենք պատճենվել են):]
Կենսաբանական ամենամեծ, ինքնուրույն ԻՊ միավորը բջիջն է: Բնության մեջ մինչեւ [Daw2005] առաջին հրատարակությունը 1976 թ. մի տեսակի ԻՊ էին դիտարկում` գենը, որը երբեմն կոչում են հին պատճենվող, քանի որ առաջարկվեց նորը` մշակութային էվոլյուցիայի մեմն է. տե՛ս The Language evolution հատվածը [Hay2023]: Այդտեղ թռուցիկ նկարագրվում է այն ամենը, ինչի մանրամասները կճշտվեն այստեղ: Այնտեղ նաեւ թվարկվել են պատճենվողներն (հին թե նոր) երեք հիմնական հատկություններ ունեն՝ ա) պատճենման բարձր ճշտություն, բ) բարձր պտղաբերություն (պտղատվություն, բեղմնավորություն), եւ գ) երկարակեցություն [Daw2005::16-18, 194]:
Սակայն, մեմը սոսկ գաղափար է (նկատենք, որ այս մեմը ոչ մի առնչություն չունի այսպես կոչված ինտերնետ մեմերի հետ, որոնք, հիմնականում, արագ տարածվող տեսանյութ են նշանակում):
Այստեղ կփորձենք հիմնավորել լեզվի մեմերը առկայացնելը որպես ԽԳԲ:
Բնալեզվական պրոցեսները
Տեսություն
Ապրող լեզվի միջավայրում մի քանի բնական, կենսաբանական պրոցեսներ են ընթանում, որոնցով պայմանավորվում է լեզվական էվոլյուցիան`
Լեզվի ձեռք բերում` սա ԽԳԲ-ի ինքնապատճենման շնորհիվ կամ հետեւանքով է տեղի ունենում (քողարկված կառույցի վերածումը իրացվածի [Len1967])
Խոսքի արտադրում (սերում, սինթեզում)
Խոսքի սպառում (ընկալում, վերլուծում)
Այս գործընթացների առկայությունն է լեզուն ապրող, կենաց դարձնում:
Լեզվական մյուս պրոցեսները` գրելը, կարդալը, ոչ մայրենի կամ գրավոր լեզու սովորելն ու գործածումը, բնական (կենսաբանական) չեն եւ լեզվական էվոլյուցիայի հետ առանձնապես չեն (?) առնչվում:
Լեզվի ձեռք բերում
Բնական լեզվին տիրապետելու պրոցեսը ամենայն հավանականությամբ սկսվում է դեռ արգանդում (?), հենց որ պտուղը լսելու հնարավորություն է ստանում (սա կարող ծնունդից հետո լինել (?)): Ամեն դեպքում լսելու եւ խոսելու («լեզվի օրգան») գործիքակազմի ձեւավորումից հետո, մանուկն ամենայն հավանականությամբ սկսում է «ֆիլտրել» ոչ խոսքային աղմուկը եւ «լեզվի օրգան»-ում «գրանցել» որոշ հոդաբաշխ տեղեկույթ, օրինակ` ձայնույթներ, վանկեր: Սրա ապացույց կարելի է համարել մանկան փորձերը վանկեր արտասանել ամենավաղ հասակից: [Դիտարկում. Այստեղ մի շատ հետաքրքիր, գիտափիլիսոփայական, գիտակցության «բարդ» խնդիրների դասին պատկանող առեղծվածային բան է կատարվում: Երեխային ոչ ոք չի սովորեցնում թե լեզուն ուր տանի, ուր դնի այս կամ այն ձայնը արտադրելու համար (ինչպես անում են մեծահասակներին երկրորդ լեզուն սովորեցնելիս): Ինչպե՞ս է մանուկը «հասկանում», թե ի՞նչ է պետք անել ձայնույթները արտասանելու համար: Նրան ոչ մի տեղեկություն չեն տալիս: Ձայնային պատկերը, որն ականջի միջոցով ուղեղ է հասնում չունի ոչ մի նմանություն կոկորդի եւ բերանի խոռոչի մկանների շարժման պատկերի հետ (բացառություն են կազմում միգուցե ձայնավորները, որոնց արտասանության շարժումները երեւում են եւ մանուկը կարող է կապել ձայնային պատկերը շուրթերի շարժապատկերի հետ): Սա $64000-անոց է, որի լուծման համար պետք է ֆիզիոլոգիայի Նոբելյան մրցանակ տալ:]
Խոսքի սերում եւ ընկալում
Եթե ընդունենք «լեզվի օրգանի» գոյությունը, նրա ՕՀ-ով բեռնավորման փոխաբերությունը, ապա կասենք, որ մանկական հասակում մայրենի լեզուն վերբեռնվում է համայնքի մյուս ուղեղներից «լեզվի օրգանի» մեջ եւ դառնում այն «ծրագրավորման» միջավայրը, որում սերվում եւ ընկալվում է խոսքը:
Խոսքի սերման ընթացքում ԽԳԲ (հմմտ. ԴՆԹ) օգնությամբ կառուցվում են ֆրազաներ (հմմտ. պրոտեին, սպիտակուց - նախադասություն), որոնք ձեռքերի, կոկորդի եւ բերանի խոռոչի մկանների շարժումներով արտահայտվում, արտասանվում, արտահանվում են ուղեղից: Մտքի (բանականության) ներգրավածությունը այս ամենում կայանում է «լեզվի օրգանին» հրահանգ տալում: Միտքն «ասում» է «լեզվի օրգանին». «Գլխումս (մտքումս) տեսային, ձայնային, համային, հոտայն, շփական պատկերներից կառուցված «վիդեո» (պատկերաշար) ունեմ, մի տե՛ս` ի՞նչ էս անում էդ ամենը քերականական (ավարտուն, հասկանալի) խոսքով արտահայտելու համար: «Լեզվական օրգանը» մտքում կառուցված «վիդեոն» կոդավորում է իմաստալից, ձեւույթների ծառատիպ համակցությունով, որի իմաստը նշանակում է այդ «վիդեոն» է, եւ այն գծայնացնելուց հետո արտահանում է: [Դիտարկում. Այստեղ կրկին հանդիպում ենք գիտակցության բարդ խնդրին` քւալիա-սույնություն (իր, երեւույթ) «թարգմանությանը», որը գիտնականները դեռ չեն լուծել:]
Ընկալումը, որը խոսքի վերլուծումն է (parsing), կարելի է դիտարկել որպես սերման հակառակ պրոցես: «Լեզվի օրգանը» մտքին «ասում» է. դրսից մի գծայնացված կոդով հաղորդում եկավ, որը ես, օգտվելով ԽԳԲ-ից, էս տեսակ ծառի եմ վերածել: Տե՛ս մտքումդ ինչ «վիդեոյի» է այն համապատասխանում:»
Այս գործընթացի ժամանակ նշանակությունը, այսինքն իմաստին գոյ, իր, երեւույթ, ևն համապատասխանեցնելը կատարվում է կոնտեքստից` լայն առումով [Հայ2022::199-202], կախված:
Ընկալման ժամանակ կարող են փոխվել, նորացվել ինչպես ընկալողի մտքում առկա պատկերները, «վիդեոները», այդպես էլ ԽԳԲ-ն` ձեւույթների կազմը եւ արտասանությունը, օրենքների կազմը եւ մանրամասները: Վերջինը ԽԳԲ-ի մուտացիան է: Այսպիսով, խոսքը ոչ միայն իմացական ինֆորմացիա` նորություններ, գիտելիքներ, է հաղորդում, այլ նաեւ խոսագենետիկ:
[Կենսաբանական էությունների նմանակումը թողնում եմ ընթերցողին (եթե դիմացել են ու այստեղ հասել), որպես վարժություն: Քննության ժամանակ հարցնելու եմ:]
Մայրենի բարբառի էվոլյուցիան
Ինչպես եւ գենետիկ էվոլյուցիայի դեպքում, մուտացիան տեղի է ունենում ԽԳԲ-ում եւ տարածվում է ինքնապատճենման միջոցով: Ինչպես եւ կենսաբանական «դոգմայի» (եւս մի անհաջող, «սխալ» եզրույթ, որը Կրիկն է հնարել) դեպքում, ինֆորմացիան շարժվում է ԽԳԲ-ից դեպի խոսք, ինչպես ԴՆԹ-ից դեպի սպիտակուց: Ճիշտ է, ԽԳԲ-ի դեպքում կարող է թվալ, թե ընկալված խոսքը փոխում է լսողի ԽԳԲ-ն, բայց սա իրականում խոսագեների ԻՊ է` խոսողից լսողին: Այստեղ խոսքը խոսագենի տարածման միջոցն է (medium);
Մուտացիաների պատճառները, երեւի թե կենսաբանականի նման, բազմազան են: [Դիտարկում. Սա մանրամասն ուսումնասիրություն է պահանջում, որի ժամանակը (եւ փողը, որ նույն է) ես չունեմ:]
ԽԳԲ կառուցվածքը կարելի է հետեւյալ կերպ պատկերել`
<-ձեւույթ<ձայնույթներ><պիտակ...>...-><-հնչյունափոխություն-><-BNF...-> [1]
Աստեղ գրանցվում են ամեն մի ձեւույթի նկարագրությունը` ա) <ձեւույթ> մեսրոպատառ ուղղագրությամբ, բ) <ձայնույթներ> IPA ուղղարտասանությամբ, գ) <տեսակ> [ընդլայնված] UD պիտակներով, այսինքն ձեւույթի տարբեր դերերով BNF-երում: Ձեւույթների [համա, հարա]-դրման հետ կապված <-հնչյունափոխություն...-> հնչյունափոխական եւ քերականական BNF-երում օրենքներով:
Ընդհանուր նկարը հետեւյալն է:
Համայնքի անդամների ուղեղում (մտքում) գրված ԽԳԲ-ի միջոցով արտահայված խոսքը, որը ապահովում է խոսագեների պատճենավորումը: Ամեն մի ակնթարթում հաշվարկված համայնքի ԽԳԲ-ների միջայնացված ԽԳԲ-ն` խոսագենոմը, բարբառի ներկա էվոլյուցիոն վիճակն է արտահայտում: Բարբառի էվոլյուցիան հետեւելու համար պետք է բարբառի խոսագենոմը, օրինակ` ամեն 250-ն տարին մեկ, չխկացնել (take a snapshot):
Կորպուսի լեզվաբանական կարեվորությունը
Այստեղ կքննարկենք կորպուսի, հատկապես, լեզվաբանական (գիտական) կարեվորությունը. կան, իհարկե, այլ կարեվորություններ` կոթողային (մշակութային), ուսումնական, բանասիրական, ևն:
Կորպուսները բավարար լրացնելուց հետո, կարելի է ամեն աղբյուրին (անհատին) հատուկ ԽԳԲ-ն (տե՛ս [1] բանաձեւը) գրառում (record) հատկացնել եւ դրանց հիման վրա հաշվարկել բարբառի խոսագենոմը:
Այդ խոսագենոմը ինքնաշխատ (ավտոմատ) կերպով կտա բարբառի բառարանը արտասանություններով եւ քերականական օրենքները (եւ կարգերը): Այսպիսով, բառակազմի, արտասանության, հոլովների, խոնարհումների, եւ ոճերի հետ կապված խնդիրները կլուծվեն ոչ թե այս կամ այլ [մեծ] գիտնականին հարցնելով կամ հղելով, այլ կորպուսում նայելով:
Տվյալ բարբառի բառարանները եւ քերականության դասագրքերը կամ կկազմվեն կորպուսի տեղեկույթի ինքնաշխատ ձեւափոխումով եւ տպագրումով, կամ ուղղակի առցանց մատչելի դարձնելով: Այս սցենարը շատ-շատ վաղուց է կանխագուշակվել [Հայ2022::223], տեղական Նոստրադամուսի կողմից:
Բարբառի եւ ստանդարդ լեզվի հարաբերությունը
[Դիտարկում. Խնդրին հեղինակը շատ ուշադրություն չի դարձրել, խորը չի ուսումնասիրել: Այս հատվածը ավելի շուտ «բարձրաձայն խորհմունքներ» են:]
Նախ ճշտենք եզրաբանությունը` ստանդարդ կամ պետական լեզու ասելով հասկանում ենք գրական լեզուն եւ դրա բանավոր գործածումը վարչական եւ լրատվական բնագավառներում: Պետական դպրոցներում սովորեցնում (սովորո՞ւմ) են պետական խոսվածքը: Պետական կամ ստանդարդ ենք ասում որպեսզի խուսափենք «գրական լեզվով ա խոսում» օքսիմորոնից: Բացի այդ, անցյալում [Մ.Մաշտոցի օրոք] ստանդարդը միայն գրական էր. ոչ պետություն կար, ոչ էլ միկրոֆոն:
Պետք է անմիջապես արձանագրել [Փաշինյան, հրապարակախոսություններ, ելույթներ], որ գրական լեզուն, լինի ստանդարդ կամ ոչ, բնական չէ: Այն տեխնոլոգիա, գյուտ է: [Դիտարկում. Այդ առումով նրա ուսումնասիրությամբ պետք է զբաղվի լեզվաբանական ճարտարագիտությունը, որը կլուսաբանի այբուբենի կառուցվածքն ու բավարարությունը (կամ անբավարարությունը, օրինակ` անգլերենի), ուղղագրությունը, ևն: Կպարզի, որ օրինակ հայկական փոքրատառերը ահավոր են մեծատառերի համեմատ, թե էստետիկ, եւ թե ընթեռնելիության տեսանկյունից: Ճարտարագիտության մյուս օբյեկտներ են արհեստական` եսպերանտո, իտերլինգուա, ևն, եւ, միգուցե, ձեւական լեզուները:]
Պարզ պատճառներով լեզվաբանությունը ավելի խորը եւ հանգամանալից ուսումնասիրել է գրական լեզուն (մոտ 150 տարի է ձայնագրելու հնարավորություն ունենք, այն էլ լավ չենք օգտագործում` մինչեւ հիմա բարբառների ձայնային կորպուս չունենք):
Հետաքրքիր է հասկանալ գրական լեզու - բարբառներ սինքրոն եւ դիաքրոն փոխհարաբերությունները: Ինչպե՞ս են մեկը մյուսի վրա ազդում, ինպես են դրանք զարգանում: Ակնհայտ է, որ բարբառը փոփոխվում է, հիմանականում, էվոլյուցիոն, բնական գործընթացներով, մինչդեռ գրական լեզվի փոփոխությունները բնույթով դեկրետային են եւ արհեստական:
Ե՞րբ եւ ինչպե՞ս են տեղի ունենում բարբառների այնպիսի հեռացումը գրական լեզվից, որ «աղետաբեր», «կատակլիզմիկ» երեւույթներ են առաջսնում, ինչպիսիք էին օրինակ` գրաբար - միջին հայերեն - աշխարհաբար հատվածումը: Ժամանա՞կն է արդյոք նոր «անկախաբար» տարբերակի ստանդարդացումը եւ դրանց պոչին ավելացումը:
Ըստ [Հար2023] ժամանակակից Երեւանցին գրական խոսքը չի ընդունում, չի հասկանում: Այդ պնդումը կարելի է ստուգել փորձով` թող տան տղամարդը գնա «SAS» եւ կես կիլո սպիտակաձավար կամ մանրաձավար խնդրի վաճառողից, իսկ տան տիկինը` «Home depot», եւ 3 պտուտա[կա]մեր եւ 2 գնդերիթ գնի: Հնարավո՞ր է որպես ստանդարդ, գրական լեզու ընտրել բնական լեզուն, օրինակ` Երեւանի բարբառը [Հար2023::39]:
Ամփոփում
Պատասխանելով էջի սկզբում դրված հարցերին ասենք, որ լեզվական էվոլյուցիայի ենթական խոսագենն է: Լինելով ԻՊ եւ պատահական փոփոխությունների ենթարկվող սույնություն, այն կրում եւ սփռում է մուտացիաները համայնքի ԽԳԲ-ներով: Խոսագենի, ինչպես եւ ցանկացած մշակութային գենի, գործունեության միջավայրը, էկոհամակարգը մարդկանց միտքն է` նոոսֆերան (noosphere): Մշակութային էվոլյուցիայի տեսանկյունից տիեզերքը, գեոսֆերան (երկրոլորտը), եւ բիոսֆերան (կենսոլորտը) անփոփոխ են:
Այս պատկերը, թվում է թե, ավելի պարզ է դարձնում լեզվի եւ խոսքի հարաբերությունը եւ տարբերությունը, մատնանշում տեղի ունեցող պրոցեսները, քանի որ նույնիսկ ամենազուլալ բացատրության մեջ էլ որոշ շփոթություն կա` «Ո՞րն է լեզվի եւ խոսքի գլխավոր տարբերությունը: Անկասկած այն, որ խոսքը որոշ պրոցես է, լեզուն՝ այդ պրոցեսի նախադրյալն ու արդյունքը»:
Ստացվում է, որ խոսքը ինչ-որ գործող շարժիչ է, օրինակ` միացրած, աշխատող հաշվիչ, համակարգիչ, որ վերցնում է լեզուն որպես մուտք, միգուցե, ձեւափոխում այն եւ դուրս թքում:
Մեր մոտեցումը, կարելի ասել, ինչ-որ չափով հակառակն է: Շարժիչը «լեզվի օրգանն» է, որում լեզուն ծրագրի դեր է կատարում: Այդ ծրագիրը կարող ընդունել խոսքը եւ ծառատիպ կոդ սարքել, որին միտքը (ուղեղը) պատկեր կամ երեւույթ է նշանակում: Այստեղ ծառատիպ կոդը Ֆրեգեի իմաստն է, իսկ պատկերն ու երեւույթը` նշանակությունը [Hay2023::Sense and Reference]:
Եւ հակառակը, «լեզվի օրգանը» կառուցում է մտավոր պատկերին կամ երեւույթին համապատասխանող ծառատիպ կոդ եւ արտահանում այն ձայնային, գրային, կամ շարժային նշաններով [Hay2023::Analysis]:
Չոմսկին եւ Սոսյուրը լեզվի եւ խոսքի մասին խոսելիս չեն տալիս սահմանումներ, չեն բացահայտում այդ զույգի էությունը: Առաջինը տարբերում է դրանք մատնանշելով մարդու վարքի տաբեր կողմեր, իսկ մյուսը` համայնքի վրա ազդեցությունը եւ հատկությունները` սինքրոն, դիաքրոն:
Պրոցես/գոյ (վիճակ) երկակիությունը լուծվում եւ անհետանում է, երբ լեզուն դիտարկում ենք որպես խոսք արտադրող, իսկ խոսքային պրոցեսը` խոսքի (գոյերի) փոխանցում: Լեզուն ապահովում է խոսքի արտադրումն ու սպառումը:
Լեզվաբանությունը լինելով լեզուն եւ խոսքը նկարագրող/ուսումնասիրող գիտություն հիմնականում (մանավանդ անցյալում) ուսումնասիրել է գրավոր խոսքը: Այն ավելի կանոնավոր է եւ հեշտ է նկարագրվում: Սակայն բնական լեզվի, բարբառների ուսումնասիրությունը նույնպես, եթե ոչ ավելի, կարեվոր է: Կարեվոր է նաեւ գրական-բնական լեզու փոխհարաբերության ուսումնասիրությունը (որոշ ուղեցույցեր կան` [Ջահ1969::16-22, 28-31]):
Լեզվի ձեւավորումն ու զարգացումը երկու հակասական «նպատակներ» հետապնդողների փոխազդեցությամբ է պայմանավորվում` ա) մանուկների, որոնց համար ձայնույթները, իմաստույթները, կանոնները պետք է պարզ, դյուրին լինեն, եւ բ) մեծահասակների, որ այդ ամենը բարդ մտքերի կարճ արտահայտելու հնարավորություն ընձեռնի: Այս միտումների ուսումնասիրությունը կարող է լուսաբանել, թե ինչո՞ւ նվազագույն ճիգը երբեմն չի գործում կամ նրա արդյունքները ակներեւ չեն: Մանուկների նվազագույն ճիգը լեզվին տիրապետելու ոլորտում է գործում, իսկ մեծահասակներինը` գործածման: ԽԳԲ-ն ձեւավորվում է այս երկու միջավայրերում գործող ճնշումների ներքո:
Խաղերի տեսությունը ուսումնասիրության հնարավոր գործիքակազմ կարող է հանդիսանալ: Այն կիրառելի ոչ միայն ռացիոնալ գործողներին` այլ նաեւ «ընկալվող» նպատակամղվածություն ցուցաբերող խմբերին` խոսող մանուկների եւ մեծահասակների խմբերին:
Պրագմատիկ օրենքները խոսքագեների գործածման հաճախականություններն են:
Հումանիտար տեխնոլոգիաների զարգացման այս հատվածում հնարավորություն կա մեծավալ կորպուսների միջոցով ուսումնասիրել բարբառները եւ, ֆիզիկոսների նման, ավելի շատ ապավինել գործիքներով ստացված փորձնական տվյալներին, քան անհատական կարծիքներին:
Եզրույթներ
Այստեղ եւ վերեւում [Հայ2022]-ի էջերը Հայաստանյան տպագրությանն են. ինտերնետայինի հաշվարկման (համապատասխանեցման) բանաձեւը տես
Բարբառ - տե՛ս [Հայ2022::336]
Բնալեզվական պրոցեսներ – լեզվի գոյությունը երեք պրոցեսով է պայմանավորվում` ա) ձեռք բերում, բ) խոսքի արտադրում, եւ գ) խոսքի ընկալում
Լեզու - տե՛ս [Հայ2022::343], [Հայ2023] , Լեզու եւ խոսք հատվածը
ԽԳԲ - խոսագեների բազմություն: Մարդու մայրենի լեզվի ձեւույթների եւ այդ ձեւույթներից խոսք սերող կանոնների բազմությունները, որոնք մեզ [դեռ] անհայտ ձեւով գրանցված են ուղեղում: Այս բազմությունների ամեն մի անդամ խոսագեն է: Ինչպես կենսաբանական գենետիկայում, այդպես էլ լեզվաբանականում երկու տեսակի գեներ կան` ա) [սպիտակուց] կոդավորող եւ բ) [սպիտակուցի արտադրանքը] կառավարող
Խոսագենոմ - լեզու (բարբառ) կրողների ԽԳԲ-ների միջայնացված ԽԳԲ; Ամեն գենին վերագրվում է հաճախականություն, որը համայնքի ԽԳԲ-ների քաղվածքից ստացված միջին արժեքն է:
Խոսվածք (vernacular) – Ժողովրդական լեզուն. լեզվի սովորական, ոչ ձեւական, խոսակցական ձեւը, հատկապես, երբ ընկալվում է որպես ավելի ցածր սոցիալական կարգավիճակ կամ ավելի քիչ հեղինակություն, քան ստանդարտ լեզուն, որն ավելի կանոնավորված է, պետական ինստիտուտներով առաջ մղվող, գրական կամ ֆորմալ։
Խոսք - տե՛ս [Հայ2022::344], [Հայ2023], Լեզու եւ խոսք հատվածը, [Hay2025].
Վերկրկնություն - տե՛ս [Հայ2022::359-360]
Սպիտակ աղմուկ - ազդանշան, որը պաունակում է նույն հզորության տարբեր հաճախականություններ։ Պատահականության հավսար պաշխման նկարագրություն է: Սպիտակ աղմուկը վերաբերում է ազդանշանների և ազդանշանների աղբյուրների վիճակագրական մոդելին, այլ ոչ թե որևէ կոնկրետ ազդանշանի։ Սպիտակ աղմուկն իր անվանումը ստացել է սպիտակ լույսից, չնայած սպիտակ թվացող լույսը տեսանելի տիրույթում, որպես կանոն, չունի հարթ հզորության սպեկտրի խտություն ։
Սույնություն - տե՛ս [Հայ2022::358]
Ֆրազա – բառակապակցություն
Գրականություն
[Daw2005] R. Dawkins. The Selfish Gene (30th anniversary ed.). Oxford University Press. 2005. Տե՛ս նաեւ Վիքիպեդիա:
[Hau2002] M.D. Hauser, N. Chomsky, W.T. Fitch. The faculty of language: what is it, who has it, and how did it evolve?. Science. 298 (5598): 1569–79. 2002
[Hay2023] A. Hayrapetyan. What is language?. ՀԹՏ, 2023
[Hay2025] A. Hayrapetyan. Conjunctions in Eastern Armenian
[Len1967] E. H. Lenneberg. Biological foundations of language. Wiley, NY, 1967. Chapter 9` Դեպի լեզվի զարգացման կենսաբանական տեսություն
[Owe1988] R.E. Owens, Jr. Language Development. An introduction. 2-nd ed. Merrill Publishing
[Pin1994] S. Pinker. The Language Instinct. William Morrow & Co (HarperCollins Publishing) London, 1994.
[Հայ2022] Ա. Հայրապետյան. Բնական խոսքի ընդհանրական ներկայացման մի տարբերակի մասին. Agoulis, Concord, 2022 (ավտոռեֆերատ).
[Հար2023] Մ. Հարությունյան. Արդի հայերենի լեզվաբանական ու ոճաբանական առանցքային հարցերը, Edit Print. Ե,, 2023
[Ջահ1969] Գ. Ջահուկյան. Հայոց լեզվի զարգացումը եւ կառուցվածքը. Միտք, Ե., 1969։
[Ջահ1974] Գ. Ջահուկյան. Ժամանակակից հայերենի տեսության հիմունքները. ՀՍՍՀ գիտությունների ակադեմիայի հրատարակչություն, Ե., 1974:
Comments